A. Bitişik Yazılan Birleşik Kelimeler
Birleşik sözcükler, iki veya daha çok sözcüğün kalıplaşıp kaynaşması sonucu
oluşur. Birleşik sözcükler anlamca bir bütün olup tek bir kavramı karşılar.
Belirtisiz isim tamlamaları, sıfat tamlamaları, birleşik fiiller, ikilemeler,
kısaltma grupları ve kalıplaşmış çekimli fiillerden oluşan ifadeler yeni bir
kavramı karşıladıklarında birleşik kelime olur.
Örnek
Hanımeli (belirtisiz ad tamlaması biçiminde)
Karaciğer
(sıfat tamlaması biçiminde)
Mirasyedi
(bir isim, bir çekimli fiil)
Gökdelen
(bir isim, bir fiilimsi)
Birkaç
(iki sıfat)
Kaptıkaçtı
(iki çekimli fiil)
Çıtçıt
(ikileme)
Yazabilmek
(iki fiil)
Birleşik kelimeler, yazılış bakımından bitişik yazılanlar ve ayrı yazılanlar
olmak üzere ikiye ayrılır. Birleşik kelimeler aşağıdaki durumlarda bitişik
yazılır.
1. Ses düşmesine uğrayan birleşik kelimeler bitişik yazılır.
Örnek
Kayın+ata
> kaynata
Kahve+altı
> kahvaltı
Pazar+ertesi
> pazartesi
Güllü+aş
> güllaç
Sütlü+aş
> sütlaç
Ne+için
> niçin
Ne+asıl
> nasıl
2. Dilimize Arapçadan girmiş azil (azl), emir (emr), hüküm (hükm),
keşif (keşf), küfür (küfr), nakil (nakl), zehir (zehr), devir (devr) gibi
birtakım kelimeler "etmek, edilmek, olmak, olunmak, eylemek" yardımcı
fiilleriyle birleşirken asıllarına uyarak ikinci hecedeki ünlülerini düşürür.
Bu birleşik fiiller bitişik yazılır.
Örnek
Devir+etmek
> devretmek
Kayıp+olmak
> kaybolmak
Nakil+etmek
> nakletmek
Sabır+etmek
> sabretmek
Zikir+etmek
> zikretmek
Uyarı: Bu kelimeler ünlüyle
başlayan bir yardımcı fiil veya ek almadıkları zaman "azil, defin, emir,
hüküm, kayıp, keşif, meyil, nakil, sabır, seyir, zehir, zeyil, zikir" şeklinde
söylenir ve yazılır.
3. Dilimize Arapçadan girmiş af (afv), his (hiss), ret (redd), zan (zann),
zem ( zemm) gibi birtakım kelimeler "etmek, edilmek, olmak, olunmak,
eylemek" yardımcı fiilleriyle birleşirken sondaki sesler, asıllarına
uyarak veya asıllarının etkisinde kalarak çift sese dönüşür. Bu tür birleşik
fiiller bitişik yazılır.
Örnek
affetmek, affeylemek, affolunmak, halletmek, hissetmek, hissedilmek, reddetmek
zannetmek, zemmetmek
Uyarı: İsim
kısımları tek başına kullanılmayıp sadece "etmek, olunmak" yardımcı
fiilleriyle kalıplaşan birleşik kelimeler bitişik yazılır.
Örnek
ahzetmek, bahşetmek, hamletmek
4. Vurgusu son heceye kaymış birleşik kelimeler bitişik yazılır.
Örnek
açıkgöz, anaerkil, babayiğit, düztaban, paragöz, pisboğaz
5. Kelimelerden biri veya ikisi, birleşme sırasında benzetme yoluyla
anlam değişmesine uğrarsa bu tür birleşik kelimeler bitişik yazılır
aslanağzı (bitki), kazayağı (bitki), kuşburnu (bitki), kızılkanat (balık),
yeşilbaş (ördek), kedigözü (lâmba), balıksırtı (desen), kazkanadı (oyun),
dilberdudağı (tatlı), kadınbudu (köfte), tavukgöğsü (tatlı), kuşyemi
(bitki), bülbülyuvası (tatlı), beştaş (oyun), Samanyolu (yıldız kümesi),
alinazik (kebap), ayşekadın (fasulye), karafatma (böcek),
6. Kurallı birleşik fiilleri oluşturan yeterlilik, sürerlik, yaklaşma
ve tezlik fiilleri birleşik yazılır.
Örnek
7. "-di /-du / -dü, -tı/ -ti /-tu /-tü" ekleriyle kurulan
kalıplaşmış birleşik kelimeler bitişik yazılır.
Örnek
gecekondu, gündöndü, imambayıldı, serdengeçti
8. Her iki ögesi de "-di /-du /-dü, -tı /-ti /-tu /-tü veya -r /-ar
/-er" eklerini almış ve kalıplaşmış bulunan birleşik kelimeler bitişik
yazılır.
Örnek
dedikodu, biçerdöver, konargöçer, okuryazar
9. Hayvan, bitki, organ ve çeşitli nesne adlarıyla kurulan ve içinde renklerden
birinin adı veya "renk" sözü geçmeyen renk adları bitişik
yazılır.
Örnek
fildişi, gülkurusu, kazayağı, vişneçürüğü, yavruağzı
Uyarı: Örneklerden sonra "renk" sözü
kullanılırsa bu söz ayrı yazılır.
Örnek
devetüyü rengi, fildişi rengi
10. Renk adlarıyla kurulan ve bitki, hayvan veya hastalık türlerinden
birini gösteren birleşik kelimeler bitişik yazılır.
Örnek
akkavak, kızılağaç, sarıçiçek, akbalık, maviküf.
11. Somut olarak yer bildirmeyen
"üst", "alt" ve "üzeri" sözlerinin
sona getirilmesiyle kurulan birleşik kelimeler bitişik yazılır.
Örnek
akşamüstü, akşamüzeri, ayaküstü, ayaküzeri, gerçeküstü, olağanüstü, suçüstü,
yüzüstü, ayakaltı, bilinçaltı
12. İki veya daha çok kelimenin birleşmesinden oluşmuş kişi adları,
soyadları ve lâkaplar bitişik yazılır.
Örnek
Alper, Aydoğdu, Birol, Gülnihal, Tanpınar,
13. İki veya daha çok kelimeden oluşmuş Türkçe yer adları bitişik yazılır.
Örnek
Çanakkale, Gümüşhane, Acıpayam
Uyarı: Şehir, kent, köy, mahalle, dağ, tepe, deniz,
göl, ırmak, su vb. kelimelerle kurulmuş sıfat tamlaması ve belirtisiz isim
tamlaması kalıbındaki yer adlarında birinci kelime tek başına söz konusu yer
adını ifade etmezse bu tür yer adları bitişik yazılır.
Örnek
Akşehir, Eskişehir, Suşehri, Batıkent, Sarıyer, Uludağ, Kocatepe, Akdeniz,
Acıgöl, Kızılırmak
14. Şahıs adları ve unvanlarından oluşmuş mahalle, meydan, köy vb. yer ve
kuruluş adlarındaki unvan grubu; unvan kelimesi sonda ise gelenekleşmiş olarak
bitişik yazılır.
Örnek
Bayrampaşa, Kemalpaşa (ilçesi); Necatibey (Caddesi)
15. Ara yönleri belirten kelimeler bitişik yazılır.
Örnek
güneybatı, güneydoğu, kuzeybatı, kuzeydoğu.
16. "baş" sözüyle oluşturulan sıfat tamlamaları bitişik
yazılır.
Örnek
başbakan, başçavuş, başeser, başhekim, başkarakter, başkent, başkomutan,
başöğretmen, başrol, başsavcı, başşehir
17. Bir topluluğun yöneticisi anlamındaki "başı" sözüyle
oluşturulan belirtisiz isim tamlamaları bitişik yazılır.
Örnek
çeribaşı, elebaşı, mehterbaşı, ustabaşı
18. "ağa, bey, efendi, hanım, nine" vb. sözcüklerle
kurulan birleşik kelimeler bitişik yazılır.
Örnek
beyefendi, hanımefendi, hacıağa, kadınnine
19. Aşağıda yer alan kelime ve deyimler de gelenekleşmiş ve
yaygınlaşmış olarak bitişik yazılır.
Örnek
akaryakıt, akciğer, akyuvar, alyuvar, anamal, anaokulu, anapara, anayasa,
atardamar, atasözü, ayçiçeği, başıboş, bilirkişi, denizaltı, dereotu, gökyüzü,
gözyaşı, halkoyu, içgüdü, ikizkenar, ilkbahar, ilkokul, ilköğrenim, ilköğretim,
ipucu, kabataslak, kamuoyu, karaciğer, karekök, kartopu, kenarortay, kelaynak,
külhanbeyi, önsezi, tekdüze, tereyağı, tıpkıbasım, toplardamar, yarıyıl,
yerküre, yeryüzü, yılbaşı, yüzyıl, zeytinyağı
20. Belgisiz sıfat ve zamirlerin bazıları gelenekleşmiş olarak bitişik
yazılır.
Örnek
Biraz, birkaç, birçok, hiçbir, herhangi
21. "hane, name, zade, zede" kelimeleriyle oluşturulan
birleşik kelimeler bitişik yazılır.
Örnek
çayhane, dershane, eczahane, hastahane, kahvehane, postahane, yatakhane,
yemekhane, beyanname, amcazade, depremzede
22. "ev" kelimesiyle kurulan birleşik kelimeler bitişik yazılır.
Örnek
aşevi, bakımevi, basımevi, doğumevi, gözlemevi, huzurevi, orduevi, polisevi,
öğretmenevi, yayınevi
Uyarı: "Dershane,
eczahane, hastahane, pastahane, postahane" gibi sözlerde hane
kelimesindeki "h"nin yazılmaması doğru değildir.
23. "perver" ve "perest" kelimeleriyle Farsça
kurala göre oluşturulan birleşik kelimeler bitişik yazılır.
Örnek
misafirperver, vatanperver, ateşperest
24. Farsça kurala göre oluşturulan isim ve sıfat tamlamaları ile
kalıplaşmış diğer ibareler bitişik yazılır.
Örnek
dârıdünya, ehlibeyt, ehvenişer, gayrimenkul, gayrimeşru, gayrimüslim,
gayrisafi, hüsnühat, suiistimal
25. Arapça kurala göre oluşturulan tamlamalar ve kalıplaşmış diğer
ibareler bitişik yazılır.
Örnek
şeyhülislâm, tahtelbahir, aleykümselâm, inşallah
26. Kanunda bitişik geçen veya bitişik olarak tescil ettirilmiş olan
kuruluş adları bitişik yazılır.
Örnek
İçişleri, Dışişleri, Genelkurmay, Yükseköğretim Kurulu, Açıköğretim Fakültesi
27 "oto, tele, matik" ögeleriyle kurulan alıntılar da bitişik
yazılır.
Örnek
otobiyografi, otokritik, telekız, bankamatik
B. Ayrı Yazılan Birleşik
Kelimeler
1. "etmek, edilmek, eylemek, olmak, olunmak" yardımcı
fiilleriyle kurulan birleşik fiiller, ilk kelimesinde herhangi bir ses düşmesi
veya türemesi yoksa ayrı yazılır.
Örnek
alt etmek, arz etmek, ilan etmek, terk etmek, var olmak
2. Birleşme sırasında kelimelerinden hiçbiri veya ikinci kelimesi anlam
değişikliğine uğramayan birleşik kelimeler ayrı yazılır.
Örnek
dil balığı, köpek balığı, acı balık, çalı kuşu, deve kuşu, ateş böceği, hamam
böceği, ipek böceği, çörek otu, yer elması, kuş üzümü, can eriği, soya
fasulyesi, şeker pancarı, kuru fasulye, kuru soğan, çakmak taşı, Oltu taşı,
damla taş, alt geçit, tüp geçit, dolma kalem, toplu iğne, tuz ruhu
Not: Yol ve ulaşımla ilgili birleşik kelimeler ayrı yazılır.
Örnek
çevre yolu, deniz yolu, hava yolu, kara yolu
Not: "bilim" ve "bilgi" sözleriyle kurulan birleşik
kelimeler ayrı yazılır.
Örnek
dil bilimi, gök bilimi, halk bilimi; dil bilgisi, ses bilgisi
Not: "yuvar" ve "küre" sözleriyle kurulan birleşik
kelimeler ayrı yazılır.
Örnek
ışık yuvarı; hava küre, su küre, yarı küre, yarım küre
Not: Yiyecek, içecek adlarından biriyle kurulan birleşik kelimeler ayrı
yazılır.
Örnek
badem yağı, maden suyu, tas kebabı, çiğ
köfte, dolma biber, sivri biber, kesme şeker, kuru yemiş
Not: Gök cisimleri ayrı yazılır.
Örnek
Çoban Yıldızı, Kutup Yıldızı; gök taşı, hava taşı
Not: Organ veya organ yerine geçen sözlerden biriyle kurulan birleşik
kelimeler ayrı yazılır.
Örnek
köpek dişi, safra kesesi, takma diş, karga burun, kepçe kulak
Not: Zamanla ilgili birleşik kelimeler ayrı yazılır.
Örnek
bağ bozumu, gece yarısı, gün ortası, hafta başı, hafta sonu
3. -r / -ar / -er, -maz / -mez ve -an / -en sıfat-fiil ekleriyle
kurulan sıfat tamlaması şeklindeki birleşik kelimeler ayrı yazılır.
Örnek
çalar saat, güler yüz, yazar kasa
4. Kişi adlarından oluşmuş "mahalle, bulvar, cadde, sokak, ilçe,
köy" vb. yer ve kuruluş adlarında, sondaki unvanlar hariç şahıs adları
ayrı yazılır.
Örnek
Yunus Emre Mahallesi, Nene Hatun Caddesi
5. "Dış, iç, sıra" sözleriyle oluşturulan birleşik kelime ve
terimler ayrı yazılır.
Örnek
çağ dışı, olağan dışı, yasa dışı, sıra dışı, ceviz içi, hafta içi, yurt içi,
ardı sıra
6. Somut olarak yer belirten "alt ve üst" sözleriyle
oluşturulan birleşik kelime ve terimler ayrı yazılır.
Örnek
toprak altı, yer altı (yüzey); böbrek üstü bezi, tepe üstü (en yüksek
nokta)
7. "Alt, üst, ana, ön, art, arka, yan, karşı, iç, dış, orta, büyük,
küçük, sağ, sol, peşin, bir, iki, tek, çok, çift" sözlerinin başa
getirilmesiyle oluşturulan birleşik kelime ve terimler ayrı yazılır.
Örnek
alt kurul, alt yazı, ana dili, ön söz, ön yargı, iç tüzük, orta kulak, orta
oyunu
Yararlanılan Kaynaklar
Türk Dil Kurumu, Noktalama İşaretleri Açıklamalar (tdk.gov.tr)
Ayrıca bakınız
"De" Bağlacı ile "-de, -da" Eklerinin Yazımı
Fiil Çekimi ile İlgili Yazılışlar
Satır Sonuna Sığmayan Sözcüklerin Yazımı
Kesme İşaretinin Kullanıldığı Yerler
Düzeltme İşareti ile İlgili Yazım Kuralları
Bitişik ve Ayrı Yazılan Kelimelerin Yazımı
Bitişik Yazılan Birleşik Kelimelerin Yazımı
Ayrı Yazılan Birleşik Kelimelerin Yazımı
Gün, Ay ve Tarih Adlarının Yazımı
Gezegen ve Yıldız Adlarının Yazımı
Dünya Güneş ve Ay Adlarının Yazımı
Pekiştirmeli Sözlerin Yazılışı
Büyük Harflerin Kullanıldığı Yerler
Yazımı En Çok Karıştırılan Sözcükler
Noktalama İşaretleri Konu Anlatımı
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder