Sözcükte Yapı Basit Türemiş Birleşik Kelimeler

SÖZCÜKTE YAPI

Sözcükte yapı basit, türemiş ve birleşik kelimeler konusuna geçmeden evvel "kök" hakkında bilgi sahibi olmamız gerekir. Türkçe, Ural-Altay dil ailesinin Altay koluna ait sondan eklemeli bir dildir.
 
Türkçede ekler, köklerden sonra getirilir. Bu da yapı bilgisi adı altında işlenir. Türkçe sözcüklerin yapısında üç öğe vardır: Kök, gövde ve ek.
 
Kök
 
Bir sözcükten bütün ekler çıkarıldıktan sonra sözcüğün kalan anlamlı, parçalanamayan en küçük parçasıdır. Yani sözcüğün herhangi bir yapım eki almamış, başka bir kelimeden türememiş haline kök denir. 

Kelimenin kökündeki anlam ile tümündeki anlam arasında bir anlam ilişkisinin olması gerekir. Kelimenin bütünü ile kök arasında anlamın bittiği yer (sol tarafa doğru) kelimenin köküdür. Kısacası sözcüğün kökü bulunurken sondan başa doğru var olan ekler çıkarılır, kalan bölüm sözcüğün kökünü oluşturur.

Örnek 1

Balıkçılar

Sözcüğün kökü "balık"tır. Aslında "bal" sözcüğü de anlamlıdır fakat bal'ın "balık" ile bir anlam ilişkisi olmadığından sözcüğün kökü olamaz.
 
Örnek 2

Atkı 

Sözcüğün kökü "at-" fiilidir. Atkı omuza atılan bir giysidir. "At-" ile "atkı" arasında bir anlam ilişkisi olduğu için kökü en son parçaya kadar getirebilmekteyiz.
 
Örnek 3

Askı
 
Bir şeyin asıldığı yere askı denir. Öyleyse "as-" ile "askı" arasında bir anlam ilişkisi vardır. Sözcüğün kökeni haliyle "as-"tır.
 
Örnek 4

Gözlükçü
 
"Gözlükçü" ile "gözlük" arasında bir anlam ilişkisi vardır. "Gözlük" de "göz"e takılan bir alettir. Kelimenin kökü "göz" sözcüğüdür.

Köklerin Özellikleri

1. Türkçe, sondan eklemeli bir dil olduğu için kök, sözcüğün başında yer alır. Ekler sözcüğün sağına gelir.

Örnek

Yazılı

Yaz-ı-l-ı ("Yaz-" fiil kökü, "ı" fiilden isim yapım eki, "l" isimden fiil yapım eki, "ı" fiilden isim yapım eki.)
 
2. Kökler ek aldıklarında kökün bünyesinde bir değişiklik olmaz. Yani kök olduğu gibi korunur.

Örnek

Gezici

Gez-i-ci (Sözcük birden fazla yapım eki aldığı halde sözcüğün kökü korunmuştur.)

Uyarı: Türkçede sözcüğün kökü sadece yönelme hal eki aldığı zaman "ben" ve "sen" sözcüklerinde değişir.

Örnek

Ben+a= Bana ("ben" kökü "ban" olmuş)

Sen+a= Sana ("sen" kökü "san" olmuş)

Kökler;

1. Fiil Kökleri
2. İsim Kökleri
3. Sesteş Kökler
4. Ortak Kökler

olmak üzere dört grupta incelenir.

1. Fiil Kökleri

İş, oluş, durum ve hareketleri bildiren sözcüklere fiil denir. Fiilin zaman ve kişiden arındırılmış en küçük parçasına fiil kökü denir. Fiil köklerinin sonuna kısa çizgi (-) işareti getirilir. Bir kökün fiil kökü olup olmadığını onun "-mek, -mak" mastar eki veya "-me, -ma" olumsuzluk ekini alıp alamamasıyla anlaşılır. Fiil kökleri, mutlaka bu ekleri alır.
 
Örnek 1

Bilgiler
 
"bil" kökünden türemiştir. "bil-" fiiline "-mek, -mak" mastar eki ve "-me, -ma" olumsuzluk ekini getirdiğimizde "bilmemek" şekline girebildiğinden sözcük fiil köküdür.
 
Örnek 2

Doğu
 
"doğ-" kökünden türemiştir. Bunun fiil kökü olduğunu  "-mek, -mak" mastar eki ve "-me, -ma" olumsuzluk ekinden anlarız. Kısacası sözcük "doğmamak" şekline girebildiğinden fiil köküdür. Yine Güneş'in doğduğu yere "doğu" denildiğinden "doğ-" ile "doğu" sözcükleri arasında bir anlam ilişkisi vardır.
 
Örnek 3

Askılık

"as-" kökünden türemiştir. Bir şeyi astığımız alet anlamına geldiğinden sol tarafa doğru en küçük parçaya ulaşabiliriz. Sözcüğün kökü "as-" fiilidir. "-mek, -mak" mastar eki ve "-me, -ma" olumsuzluk ekinin de "as-" fiiline uyum sağladığını görmekteyiz. "asmamak"

2. İsim Kökleri

İş, oluş, hareket bildirmeyen sözcük köklerine isim kökü denir. İsim kökleri nesne, varlık vb. şeyleri belirtir. Bir kök "-mek, -mak" mastar ekini ve "-me, -ma" olumsuzluk ekini alamıyorsa o kök, isim köküdür.  
 
Fiil kökleri dışındaki bütün sözcüklerin kökleri isim köklerini oluşturur. Yani zamir, sıfat, zarf, edat, bağlaç, ünlem türündeki sözcükler de isim soylu olduklarından isim köklerini oluşturur.

Örnek 1

Vatandaşlıktan

Sözcükte yer alan "-tan" eki, uzaklaşma hal eki; "-lık" eki, isimden isim yapım eki; "-daş" eki de yine isimden isim yapım ekidir. Sözcüğün kökü "vatan"dır. "-mek, -mak" mastar eki ve "-me, -ma" olumsuzluk eki de sözcüğe gelemediğinden sözcük isim köküdür. "vatanmamak" (Türkçede kullanımı yoktur.)

Örnek 2

Aşçı 

"aş" kökünden türemiştir. "aş"; yiyecek anlamındadır. "aş" ile yemek yapan kişi anlamındaki "aşçı" sözcükleri arasında bir anlam ilişkisi vardır. Sözcüğün kökeni "aş" sözcüğüdür.

Örnek 3

Gençlik

"genç" kökünden türemiştir. "genç" ile "gençlik" arasında da bir anlam ilişkisi vardır. Yine "-mek, -mak" mastar eki ve "-me, -ma" olumsuzluk eki de sözcüğe gelemediğinden sözcük isim köküdür. "Gençmemek" (Olumsuzluk ve mastar eki bu köke gelemez.)

Örnek 4

Çocuklarımızdan

Sözcükteki çekim ekleri atıldığında kalan "çocuk" sözcüğü, sözcüğün kökünü oluşturur. Yine "-mek, -mak" mastar eki ve "-me, -ma" olumsuzluk eki de sözcüğe gelemediğinden sözcük isim köküdür.


Örnek 5

Çiçekçilik 

Sözcükteki yapım ekleri çıkarıldığı zaman "çiçek" sözcüğü kalır. Bu da bir isim köküdür. Soldan sağa doğru geldiğimizde "çiçekçilik", "çiçekçi", "çiçek" sözcükleri arasında bir anlam ilişkisinin olduğu görülmektedir.
 
3. Sesteş Kökler: Yazılışları ve söylenişleri aynı ancak anlamları farklı olan hem fiil hem de isim kökü olarak kullanılabilen ve aralarında bir anlam ilişkisi olmayan köklere sesteş kökler denir. Türkçede isim de fiil de olabilen kimi sesteş sözcükler vardır. Burada sözcüğün bütünündeki anlamına bakılır.

Örnek 1

Yaz mevsiminde arkadaşına bir mektup yazar. 

Cümlede geçen "yaz" sözcükleri arasında kesinlikle bir anlam ilişkisi söz konusu değildir. Yine sözcükler farklı anlamlara gelmektedir. Birincisi "mevsim"; ikincisi ise "yaz-" eylemi anlamına gelmektedir.

Örnek 2

Her güzel kırmızı gül onu güldürürdü. 

Cümlede geçen "gül" sözcükleri arasında kesinlikle bir anlam ilişkisi söz konusu değildir. Birincisi "bitki"; ikincisi ise "gül-" eylemi anlamındadır.
 
Örnek 3

Dizlerini yere bırakıp bütün taşları yan yana dizdi.

Cümlede geçen "diz" sözcükleri arasında bir anlam ilişkisi söz konusu değildir. Yine sözcüklerin farklı anlamlara geldikleri görülmektedir. Birincisi "vücut parçası"; ikincisi ise "diz-" eylemi anlamına gelmektedir.

Örnek 4

Yüzündeki kan onun öldüğüne bir an milletin kanmasına neden oldu.

Cümlede geçen "kan" sözcükleri arasında bir anlam ilişkisi söz konusu değildir. Birincisi "vücuttaki sıvı madde"; ikincisi ise "kan-" eylemi anlamında kullanılmıştır.

Örnek 5

Okulda her şey vardı. Onun için erken varmak istiyordu okula.

Cümledeki "var" sözcükleri arasında kesinlikle bir anlam ilişkisi söz konusu değildir. Birincisi "mevcut"; ikincisi ise "ulaşmak" eylemi anlamındadır.

Örnek 6

Çocukları kazlara bakınca fırsattan istifade o da etrafı kazdı.

Cümledeki "kaz" sözcükleri arasında bir anlam ilişkisi yoktur. Cümledeki ilgili sözcüklerin farklı anlamlara geldikleri görülmektedir. Birincisi "kümes hayvanı"; ikincisi ise "kaz-" eylemi anlamındadır.
 
4. Ortak Kökler: Türkçede isim de fiil de olabilen kökteş (ortak) kökler vardır. Bunlar sesteş köklerden farklıdır. Ortak köklerin arasında daima bir anlam ilişkisi söz konusudur. Sesteş kökler arasında ise bir anlam ilişkisi kesinlikle söz konusu değildir. Bu köklerin türü sözcüğün cümle içerisindeki anlamına ya da kökten sonra gelen ilk eke bakılarak belirlenir.

Örnek 1

Kuru odunları hep birlikte taşıyorlardı.

Balkondaki elbiseler kurumuştu. 

Cümlelerdeki "kuru" sözcükleri arasında bir anlam ilişkisi söz konusudur. Yalnız birinci cümledeki "kuru" sözcüğü "isim kökü"; ikinci cümledeki ise "fiil köküdür.

Örnek 2

İki kilo boya alıp her tarafı boyadılar. 

Cümledeki "boya" sözcükleri arasında bir anlam ilişkisi söz konusudur. Bu da sözcüklerin sesteş değil de ortak kök olduğunu ortaya koymaktadır. Sözcüklerden ilki isim kökü; ikincisi ise fiil köküdür.

Sözcükte Yapı ile İlgili Önemli Bazı Kurallar

1. Yansıma sözcükler eylem bildirmedikleri için isim kökü sayılır.

Örnek

Hor, şır, cız, çat, fıs, güm, şar, vız, pat

2. Kök halindeki sözcükler tek heceden oluşabildiği gibi birden fazla heceden de oluşabilir.

Örnek

Balık (iki heceden oluşan bir köktür.)

Atkı (Sözcüğün kökü "at-" fiilidir. Tek heceden oluşan bir köktür.)

3. Sözcük köklerine yapım eki veya ekleri getirilerek türetilen yeni sözcüklere gövde denir. En az bir yapım eki alan sözcük mutlaka türemiş sözcüktür. Gövdeler de isim ve fiil gövdeleri olmak üzere ikiye ayrılır.

Örnek 1

Öğrenci 

İsim gövdesidir. "öğrenci" sözcüğüne "-mek, -mak" mastar eki ve "-me, -ma" olumsuzluk eki getirilemediğinden isimdir. Gövde bulunurken kesinlikle sözcüğün kökeni önemli değildir.
 
Örnek 2

Yazdır- 

Sözcüğün türemiş bir sözcük olduğu görülmektedir. Sözcük türedikten sonra "-mek, -mak" mastar eki ve "-me, -ma" olumsuzluk ekini alabildiğinden sözcük fiil gövdesidir.

GÖVDE

Sözcüğün yapım eki almış şekline gövde denir. Gövdeler ikiye ayrılır.

1. Fiil Gövdesi: Eylem bildiren gövdelere fiil gövdesi denir.

Örnek

İz-le-di: Fiil gövdesi

2. İsim Gövdesi: Eylem bildirmeyen ad soylu gövdelere isim gövdesi denir.

Örnek

Saz-lık-tan: isim gövdesi

Not: Bir sözcük aldığı yapım eki kadar gövdeye sahiptir. Sözcüğe son şeklini veren, en sondaki yapım ekinin oluşturduğu gövdedir. Kısacası sözcüğün aldığı en son eke göre sözcüğün isim veya fiil gövdesi olup olmadığını anlarız.

YAPISI BAKIMINDAN SÖZCÜKLER

Türkçede sözcükler, yapı bakımından üçe ayrılır.

1. Basit Kelimeler (Sözcükler)

2. Türemiş Kelimeler (Sözcükler)

3. Birleşik Kelimeler (Sözcükler)
 
1. Basit Kelimeler (Sözcükler): Kök halinde bulunan yapım eki almamış dolayısıyla türememiş ve başka bir sözcükle birleşmemiş sözcüklere basit kelime (sözcük) denir. Basit kelimeler, (sözcükler) çekim eki alabilir. Bir sözcük kökten sonra yapım eki almadıktan sonra ne kadar çekim eki alırsa alsın yine basit kelimedir.

Örnek 1

Yazmışlar
 
"-lar": III. çoğul şahıs eki (çekim eki)
 
"-dı": görülen geçmiş zaman eki (çekim eki)

Örnek 2

Kalem
 
Sadece kök olduğu için basit kelimedir.

Örnek 3

Çalışıyorlar
 
"": yardımcı ses (çekim eki)
 
"-yor": şimdiki zaman kipi (çekim eki)
 
"-lar" : III. çoğul şahıs eki (çekim eki)
 
Örnek 4
 
Görmelisin

"-meli": gereklilik kipi (çekim eki)

"-sin" : II. tekil şahıs eki (çekim eki)
 
Örnek 5
 
Geleceklermiş

"-ecek" : gelecek zaman kipi (çekim eki)

"-ler" : III. çoğul şahıs eki (çekim eki)

"-miş" : öğrenilen geçmiş zaman eki (çekim eki)
 
Örnek 6
 
Ağlıyorsanız

"-yor" : şimdiki zaman eki (çekim eki)

"-sa" : şart kipi eki (çekim eki)

"-nız" : II. çoğul şahıs eki (çekim eki)
 
Örnek 7
 
Babalarımızdan

"-lar" : çokluk eki (çekim eki)

"-(ı) mız" : iyelik (tamlanan) eki (çekim eki)

"-dan" : uzaklaşma hâl eki (çekim eki)
 
Basit Kelimeler (Sözcükler) ile İlgili Cümle Örnekleri
 
Örnek 1

Çocuklardan ağaçların hikâyesini yazacaklar.
 
"-lar": çokluk eki (çekim eki)
 
"-dan": uzaklaşma hal eki (çekim eki)
 
"-lar": çokluk eki (çekim eki)
 
"-ın": ilgi (tamlayan) eki (çekim eki)
 
"-s": kaynaştırma ünsüzü (çekim eki)
 
"-i": iyelik (tamlanan) eki (çekim eki)
 
"-n": kaynaştırma ünsüzü (çekim eki)
 
"-i": belirtme hâl eki (çekim eki)
 
"-acak": gelecek zaman eki (çekim eki)
 
"-lar": III. çoğul şahıs eki (çekim eki)
 
"-dı": görülen geçmiş zaman eki (çekim eki)
 
Yukarıdaki cümlelerdeki tüm kelimeler sadece çekim eki veya eklerini aldıklarından basit kelimeler içerisinde yer alır.
 
Örnek 2
 
Mustafa'nın babası sizleri kitaplardan tanımış.
 
"-nın": ilgi eki (çekim eki)

"-s": kaynaştırma ünsüzü (çekim eki)

"": iyelik eki (çekim eki)

"-ler": çokluk eki (çekim eki)

"-i": hâl eki (çekim eki)

"-lar": çokluk eki (çekim eki)

"-dan": uzaklaşma hal eki (çekim eki)

"-mış": Öğrenilen geçmiş zaman eki (çekim eki)

"-tı": Görülen geçmiş zaman eki (çekim eki)
 
Cümledeki kelimelerin tümü sadece çekim eki veya eklerini aldıklarından basit kelimeler içerisinde yer alır.
 
Örnek 3
 
Kuşlardan baharın güzel günlerini, annelerimizden hayatın temiz tarafını okuyalım.

"-lar" : çokluk eki (çekim eki)

"-dan" : uzaklaşma hal eki (çekim eki)

"-ın" : ilgi (tamlayan) eki (çekim eki)

"-ler" : çokluk eki (çekim eki)

"-ın" : ilgi (tamlayan) eki (çekim eki)

"-ler" : çokluk eki (çekim eki)

"-i" : iyelik (tamlanan) ekleri (çekim eki)

"-n" : kaynaştırma ünsüzü (çekim eki)

"-i" : belirtme hal eki (çekim eki)

"-ler" : çokluk eki (çekim eki)

"-(i)miz" : iyelik (tamlanan) eki (çekim eki)

"-den" : uzaklaşma hal eki (çekim eki)

"-ın" : ilgi (tamlayan) eki (çekim eki)

"": iyelik (tamlanan) eki (çekim eki)

"-ın" : ilgi (tamlayan) eki (çekim eki)

"": iyelik (tamlanan) eki (çekim eki)

"-n": kaynaştırma ünsüzü (çekim eki)

"": belirtme hal eki (çekim eki)

"-y": kaynaştırma ünsüzü (çekim eki)

"-y": kaynaştırma ünsüzü (çekim eki)

"-a" : istek kipi eki (çekim eki)

"-lım" I. çoğul şahıs kipi (çekim eki)

Yukarıdaki cümledeki kelimelerin tamamı sadece çekim eki veya eklerini aldıklarından basit kelimeler içerisinde yer alır.
 
Örnek 4
 
İnsanların dünyalarını evlerinden az çok biliyoruz.

"-lar" : çokluk eki

"-ın" : ilgi (tamlayan) eki

"-ları" : iyelik (tamlanan) eki

"-n" : kaynaştırma ünsüzü

"" : belirtme hal eki

"-leri" : iyelik (tamlanan) eki

"-n" : kaynaştırma ünsüzü

"-den" : uzaklaşma hal eki

"-i" : yardımcı ünlü

"-yor" : şimdiki zaman kipi eki

"-uz" : I. çoğul şahıs eki

Cümledeki kelimelerin hepsi sadece çekim eki veya eklerini aldıklarından basit kelimeler içerisinde yer alır

Not: Yabancı sözcükler Türkçe yapım eki almamışlarsa basit sözcük sayılır.

Örnek

Otomobil, mesela, mahkeme, biyoloji…

2. Türemiş Kelimeler (Sözcükler)

İsim veya eylem köklerine en az bir yapım eki getirilerek türetilen sözcüklere türemiş kelimeler (sözcükler) denir. Türemiş sözcüklere "gövde" de denir. Türemiş sözcük; kök+yapım eki veya ekleri şeklinde oluşur. Türemiş kelimeler; türemiş isim, sıfat ve fiil şeklinde incelenir.
 
Türemiş kelimeleri kesinlikle yapım eklerinden ayrı düşünemeyiz. Onun için yapım eklerini çok iyi bilmeliyiz. Yapım ekleri ise sözcüklerin anlamını değiştirip onlardan yeni sözcükler türeten eklerdir. 

Yapım ekleri eklendiği sözcüğün hem anlamını hem de türünü değiştirir. Yapım eklerini almış sözcükler türemiş sözcük özelliğini kazandıklarından gövde şekline gelmiş sözcüklerdir. Türemiş kelimeleri oluşturan başlıca yapım ekleri şunlardır: 
 
     1. İsimden İsim Yapım Ekleri
     2. İsimden Fiil Yapım Ekleri
     3. Fiilden İsim Yapım Ekleri
     4. Fiilden Fiil Yapım Ekleri
 
1. İsimden İsim Yapım Ekleri: İsim kök veya gövdelerine gelerek onlardan yeni sözcükler (isimler) türeten dolayısıyla türemiş kelimeler (sözcükler) oluşturan eklerdir. Aşağıda yer alan bütün kelimeler "isimden isim yapım eki" almış kelimelerdir. Yine bütün kelimeler türemiştir. Başlıcaları şunlardır:
 
-lık: İnsanlık, çocukluk, şekerlik, tuzluk, gözlük, ağaçlık, arıcılık,  kışlık
 
-lı: akıl, ağaç, acı, bilgili, baş, boya, para, tuzlu, tozlu, uslu, evli
 
-sız: evsiz, tuzsuz, eşsiz, barksız, susuz, huysuz, işsiz, yüreksiz, yurtsuz, tasasız
 
-cı: aşçı, izci, dişçi, çay, yolcu, sanatçı, keman, simitçi, kapı, kira, gazeteci
 
-daş: anlamdaş, sesteş, çağdaş, meslektaş, arkadaş, yoldaş
 
-er, -ar: sekizer, üçer, altışar
 
-ıncı: beşinci, dokuzuncu, sekizinci
 
-cıl: evcil, bencil, otçul, etçil, insancıl
 
-cık: kitapçık, ayıcık, kitapçık, gelincik, kulakçık, kızılcık
 
-ce, -ca: Türkçe, Arapça, Çatalca, Yenice, yumuşakça
 
-ceğiz,-cağız: çocukcağız, adamcağız, kızcağız
 
-msi: ekşimsi, acımsı, tepemsi

-sal: kumsal, evrensel
 
-sı: ipeksi, çocuksu
 
-şın: sarışın
 
-z: ikiz, yalınız

-ti: esinti, cıvıl, cızır, çıtır, horultu, patır, şakır, şırıl
 
-ıt: yaşıt
 
-el: sözel
 
-çın: yalçın
 
-ki: yarınki, dün, yarınki, akşamki, sabahki
 
-leyin: akşamleyin, sabahleyin
 
-gil: Mustafagil, İsmailgil
 
2. İsimden Fiil Yapım Ekleri: İsim kök veya gövdelerine gelerek yeni fiiller türeten eklere isimden fiil yapım ekleri denir. İsimden fiil yapım ekleri alan bütün kelimeler türemiş kelime (sözcük) grubunda değerlendirilir. Aşağıda yer alan bütün sözcükler "isimden isim yapım eki" aldıklarından türemiş kelimelerdir.
 
-al, -el: azal-, düzel-, daral-, çoğal-, körel-
 
-la, -le: avla-, başla-, sula-, kışla-, suçla-, terle-, taşla-
 
-l: doğrul-, alçal- (alçak), kısal-, incel-, sivril-, durul-, eksil-
 
-sa, -se: susa-, garipse-, önemse-
 
-ımsa, -imse: benimse, kötümse-, azımsa-, özümse-
 
-a, -e: boşa-, kana-, yaşa-, oyna- (oyun-a), benze- (beniz-e)
 
-leş, -laş: beyazlaş-, buharlaş, sözleş-, sertleş-, şakalaş-
 
-lan, -len: evlen-, izlen- içlen-, hoşlan-, seslen-, yaşlan-
 
-ar, -er: sarar- (kökü sarı), karar- (kara-ar), yeşer- (yeşil-er), ağar- (ak-ar)                
 
-da, -de: ışılda-, fısılda-, gürülde-, hışılda-, horulda-, çıtırda-

-at: yönet-, gözet-
 
-kır: haykır-, fışkır
 
-Ik: birik-, gözük-, gecik-, acık-

3. Fiilden İsim Yapım Ekleri: Fiil kök veya gövdelerine gelerek isim türeten eklere fiilden isim yapım ekleri denir. Fiilden isim yapım eklerini alan bütün kelimeler türemiş kelime (sözcük) olarak değerlendirilir. Aşağıda yer alan bütün kelimeler "fiilden isim yapım eki"ni aldıklarından hepsi de türemiş isimlerdir.

-ım: alım, akım, satım, sayım, seçim, bilim, üretim, ölüm, ölçüm, yıkım  
 
-ı, -i, -u, -ü: gezi, yazı, yapı, ölü, örtü, sıkı, artı, sayı, sürü     
 
-gı, -gi, -gu, -gü: silgi, sergi, öv, al, sevgi, say            

-kı, -ki, -ku, -kü: at, bitki, biçki, keski, tutku, uyku (uyu-ku)

 
-gın, -gin, -gün, -gün: azgın, salgın, kırgın, kızgın, yaygın, bilgin,
 
-kın, -kin, -kun, -kün: bitkin, seçkin, yetişkin, küskün, tutkun
 
-k: çürük, soğuk
 
-ık, -ik, -uk, -ük: ık, atık, sanık, yarık, kesik, bozuk, bölük
 
-ak, -ek: kaçak, uçak, durak, yatak, konak, korkak, ürkek                    
 
-ıcı, -ici, -ucu, -ücü: alıcı, bakıcı,  tutucu, geçici, satıcı, yapıcı
    
-r, -ır, -ir, -ur, -ür: gelir, okur, gider, düşünür

-t -ıt, -it, -ut, -üt: taşıt, yakıt, ölçüt, geçit, umut

-ıntı, -inti, -untu, -üntü: esinti, kırıntı, kazıntı, döküntü, çıkıntı

-anak, -enek: görenek, olanak, tutanak, seçenek, gelenek
 
-gıç, -giç, -guç, -güç: dalgıç, bilgiç, başlangıç
 
-ce, -ca: eğlence, düşünce, sakınca, güvence
 
-tı: kızar, morar, belirti, karar, bağır
 
-maca, -mece: bulmaca, bilmece
 
-kan, -ken: Unutkan, üretken, çalışkan, kaygan, çekingen
 
-ın, -in: akın, yığın, tütün, ekin
 
-ga, -ge: bilge, süpürge, bölge, dalga, gösterge
 
-gaç, -geç: utangaç, yüzgeç, üşengeç

-inç: sevinç, gülünç, korkunç
 
-sel, -sal: görsel, işitsel
 
-maç: yırtmaç
 
-mbaç: saklambaç, dolambaç
 
-e: dize, süre
 
-ç: sevinç, usanç, inanç
 
Fiilimsi (eylemsi) ekleri dilimizde fiilden isim yapım ekleri olarak kabul edilir.
 
-me, -ma: danışma, okuma, yazma, sevme
                           
-mek, -mak: yemek, içmek, çalışmak, gelmek

-ış, -iş, -uş, -üş: açılış, bit, dik, yürüyüş, atış, gülüş, otur    
     
-an, -en: inleyen (çocuk) , gülen (adam), bakan (çocuk) 

-ası, -esi: yazılası (kader), öpülesi (eller), kırılası (eller)  

-mez, -maz: bitmez (hayaller), yılmaz (bekçi), çıkmaz (sokak)             

-r, -ar, -er: geçer (not), yazar (kasa), bilir (kişi)

-dik, -dik, -duk, -dük: tanıdık (adam), olmadık (işler)            

-ecek, -acak: yakacak (odun), giyecek (elbise), açacak (anahtar)

-mış, -miş: geçmiş (zaman)                        
 
4. Fiilden Fiil Yapım Ekleri: Fiil olan bir sözcük aldığı ekle yine fiil olur. Fiilden fiil yapım eklerini alan bütün kelimeler türemiş kelime (sözcük) olarak kabul edilir. Aşağıda yer alan bütün sözcükler "fiilden fiil yapım eki"ni aldıklarından hepsi de türemiş sözcüklerdir.
 
-t -ıt, -it, -ut, -üt: acıt-, arat-, akıt-, uzat-, okut-, anlat-
 
-l -ıl, -il, -ul, -ül: atıl-, çözül-, sorul-, soyul-, çizil-, ayrıl-

-ış, -iş, -uş, -üş: uç-, yazış-, görüş-, atış-, it-, tartış-
 
-n: yıkan-, alın-, sevin-, taran-, taşın-, silin-, gezin-
 
-dır, -dir, -tır, -tir: tır-, yazdır-, yaptır-, sordur-
 
-r, -ır, -ir, -ur, -ür: kaçır-, uçur-, batır-, içir-, düşür-
 
-ar, -er: çıkar-, kopar-, gider-
 
-ala, -ele: itele-, silkele-, kovala-, eşele-, tepele-
 
-ı: kazı-, sürü-
 
-mse: gülümse-, anımsa-, duyumsa-
 
Türemiş Kelimeler (Sözcükler) ile İlgili Cümle Örnekleri

Örnek 1

Güzellik, görgülü, vefalı kişiliklerde süslenmiş kavramdır. 

Güzellik (türemiş kelime)

güzel: isim kökü, lik: isimden isim yapım eki

Gör (türemiş kelime)

gör-: fiil kökü, -gü: fiilden isim yapım eki, -lü: isimden isim yapım eki

Vefalı (türemiş kelime)

vefa: isim kökü, -lı: isimden isim yapım eki

Kişiliklerde (türemiş kelime)

kişi: isim kökü, -lik: isimden isim yapım eki, -ler: çokluk eki, -de: bulunma hal eki

Süslenmiş (türemiş kelime)

süs: isim kökü, -le: isimden fiil yapım eki, -n: fiilden fiil yapım eki -miş: fiilden isim yapım eki ( sıfat-fiil) eki

Kavramdır (türemiş kelime)

kavra-: fiil kökü, -m: fiilden isim yapım eki, -dır: ek-fiil geniş zaman

Yukarıda yer alan bütün kelimeler yapım eki veya eklerini aldıklarından türemiş kelimelerdir.

Yukarıda yer alan bütün kelimeler yapım eki veya eklerini aldıklarından türemiş kelimelerdir.

Örnek 2

Kültürlü, tecrübeli, Arapça bilen, kardeşlikten anlayan meslektaşlarına seslendi.

Kültür (türemiş kelime)

kültür: isim kökü, -lü: isimden isim yapım eki

Tecrübeli (türemiş kelime)

tecrübe: isim kökü, -li: isimden isim yapım eki

Arapça 
(türemiş kelime)

Arap: isim kökü, -ça: isimden isim yapım eki

Bilen (türemiş kelime)

bil-: fiil kökü, -en: fiilden isim yapım eki (sıfat-fiil eki)

Kardeşlikten (türemiş kelime)

kardeş: isim kökü, -lik: isimden isim yapım eki, -ten: uzaklaşma hal eki

Anlayan (türemiş kelime)

anla-: fiil kökü, -y: kaynaştırma ünsüzü; -an: fiilden isim yapım eki (sıfat-fiil eki)

Meslektaşlarına (türemiş kelime) 

meslek: isim kökü, -taş: isimden isim yapım eki, -lar: çokluk eki, : iyelik (tamlanan) eki -n: kaynaştırma ünsüzü, -a: yönelme hal eki

seslendi (türemiş kelime)

ses: isim kökü, len: fiilden fiil yapım eki, -di: görülen geçmiş zaman eki

Yukarıda yer alan bütün kelimeler yapım eki veya eklerini aldıklarından türemiş kelimelerdir.

Yukarıda yer alan bütün kelimeler yapım eki veya eklerini aldıklarından türemiş kelimelerdir.

Örnek 3

Çocuksu davranışları olan yaşlı; yüreksiz, tasasız, kaygısız olanları izliyordu. 

Çocuksu (türemiş kelime)

çocuk: isim kökü; -su: isimden isim yapım eki

Davranışları (türemiş kelime)

davran-: fiil kökü, -ış: fiilden isim yapım eki, -lar: çokluk eki, : iyelik (tamlanan) eki 

Olan (türemiş kelime)

ol-: fiil kökü, -an: fiilden isim yapım eki (sıfat-fiil eki)

Yaşlı (türemiş kelime)

yaş: isim kökü, -lı: isimden isim yapım eki

Yüreksiz (türemiş kelime)

yürek: isim kökü, -siz: isimden isim yapım eki

Tasasız (türemiş kelime)

tasa: isim kökü, -sız: isimden isim yapım eki

Kaysız (türemiş kelime)

kaygı: isim kökü, -sız: isimden isim yapım eki

Olanları (türemiş kelime)

ol-: fiil kökü, -an: fiilden isim yapım eki (sıfat-fiil eki), -lar: çokluk eki, -ı: belirtme hal eki

İzliyordu (türemiş kelime)

iz: isim kökü, -le: isimden fiil yapım eki, -yor: şimdiki zaman kipi eki; -du: görülen geçmiş zaman eki
 
Yukarıda yer alan bütün kelimeler yapım eki veya eklerini aldıklarından türemiş kelimelerdir.

Örnek 4

Sevgi dolu yöneticiler zamansız ayrıldılar.

Sevgi (türemiş kelime)

sev-: fiil kökü, -gi: fiilden isim yapım eki

Dol(türemiş kelime)

dol-: fiil kökü, -u: fiilden isim yapım eki

Yöneticiler (türemiş kelime) 

yönet: fiil kökü, -ici: fiilden isim yapım eki, -ler: çokluk eki

Zamansız  (türemiş kelime)

zaman: isim kökü, -sız: isimden isim yapım eki

Ayrıllar (türemiş kelime)

ayır: fiil kökü, : fiilden isim yapım eki, -l: isimden fiil yapım eki, -dı: görülen geçmiş zaman kipi, -lar: III. çoğul şahıs eki
 
Yukarıda yer alan bütün kelimeler yapım eki veya eklerini aldıklarından türemiş kelimelerdir.

Örnek 5

Derslik sayısı artan okullarımızda kaliteli eğitime yönelmeliyiz. 

Derslik (türemiş kelime)

ders: isim kökü, -lik: isimden isim yapım eki

Sayısı (türemiş kelime) 

say-: fiil kökü, : fiilden isim yapım eki, -s: kaynaştırma ünsüzü, : iyelik eki

Artan (türemiş kelime)

art-: fiil kökü, -an: fiilden isim yapım eki (sıfat-fiil eki)

Okullarımızda (türemiş kelime)

oku-: fiil kökü, -l: fiilden isim yapım eki, -lar: çokluk eki, -ımız: iyelik (tamlanan) eki, -da: bulunma hal eki

Kaliteli (türemiş kelime)

kalite: isim kökü; -li: isimden isim yapım eki

Eğitime (türemiş kelime)

eğit-: fiil kökü, -im: fiilden isim yapım eki, -e: yönelme hal eki

Yönelmeliyiz (türemiş kelime)

yön: isim kökü, -el: isimden fiil yapım eki, -meli: gereklilik kipi eki, -y: kaynaştırma ünsüzü, -iz: I. çoğul şahıs eki
 
Yukarıda yer alan bütün kelimeler yapım eki veya eklerini aldıklarından türemiş kelimelerdir.

Örnek 6

Gezi yazıları yazmak bilgi gerektiren, çekim isteyen yazılardır.

Gezi (türemiş kelime)

gez-: fiil kökü, -i: fiilden isim yapım eki

Yazıları (türemiş kelime)

yaz-: fiil kökü, -i: fiilden isim yapım eki, -lar: çokluk eki, : iyelik (tamlanan) eki

Yazmak (türemiş kelime)

yaz-: fiil kökü, -mak: fiilden isim yapım eki

Bilgi (türemiş kelime)

bil-: fiil kökü, -gi: fiilden isim yapım eki

Gerektiren (türemiş kelime)

gerek-: fiil kökü, -tir: fiilden fiil yapım eki, -en: fiilden isim yapım eki (sıfat-fiil eki)

Çekim (türemiş kelime)

çek-: fiil kökü, -im: fiilden isim yapım eki

İsteyen (türemiş kelime)

iste-: fiil kökü, -y: kaynaştırma ünsüzü, -en: fiilden isim yapım eki (sıfat-fiil eki)

Yukarıda yer alan bütün kelimeler yapım eki veya eklerini aldıklarından türemiş kelimelerdir.

Yukarıda yer alan bütün kelimeler yapım eki veya eklerini aldıklarından türemiş kelimelerdir.

Örnek 7

Türemiş sözcükleri inceleyen öğrenciler okuldan bitkin uzaklaştılar.

Türemiş (türemiş kelime)

türe-: fiil kökü, -miş: fiilden isim yapım eki (sıfat-fiil eki)

Sözcükleri (türemiş kelime)

söz: isim kökü, -cük: isimden isim yapım eki, -ler: çokluk eki -i: belirtme hal eki

İnceleyen (türemiş kelime)

ince: isim kökü, -le-: isimden fiil yapım eki, -y: kaynaştırma ünsüzü, -en: fiilden isim yapım eki (sıfat-fiil eki)

Öğrenciler (türemiş kelime)

öğren-: fiil kökü, -ci: fiilden isim yapım eki, -ler: çokluk eki

Okuldan (türemiş kelime)

oku-: fiil kökü, -l: fiilden isim yapım eki, -dan: uzaklaşma hal eki

Bitkin (türemiş kelime)

bit-: fiil kökü, -kin: fiilden isim yapım eki

Uzaklaşlar (türemiş kelime)

uz: isim kökü, -a: isimden fiil yapım eki, -k: fiilden isim yapım eki, -laş: isimden fiil yapım eki -tı: görülen geçmiş zaman eki, -lar: III. çoğul şahıs eki

Yukarıda yer alan bütün kelimeler yapım eki veya eklerini aldıklarından türemiş kelimelerdir.

Yukarıda yer alan bütün kelimeler yapım eki veya eklerini aldıklarından türemiş kelimelerdir.

Örnek 8

Bitkileri solgun bölgeler düşünceleri, duyguları körelmiş seçkinlere benzer.

Bitkileri (türemiş kelime)

bit-: fiil kökü, -ki: fiilden isim yapım eki, -ler: çokluk eki, -i: belirtme hal eki

Solgun (türemiş kelime)

sol: fiil kökü, -gun: fiilden isim yapım eki

Bölgeler (türemiş kelime)

böl-: fiil kökü, -ge: fiilden isim yapım eki, -ler: çokluk eki

Düşünceleri (türemiş kelime)

düşün-: fiil kökü, -ce: fiilden isim yapım eki

Duyguları (türemiş kelime)

duy-: fiil kökü, -gu: fiilden isim yapım eki

Körelmiş (türemiş kelime)

kör: isim kökü, -el: isimden fiil yapım eki, -miş: fiilden isim yapım eki

Seçkinlere (türemiş kelime)

seç-: fiil kökü, -kin: fiilden isim yapım eki, -ler: çokluk eki, -e: yönelme hal eki

Benzer (türemiş kelime)

beniz: isim kökü, -e: isimden fiil yapım eki, -r: geniş zaman eki

Yukarıda yer alan bütün kelimeler yapım eki veya eklerini aldıklarından türemiş kelimelerdir.

Yukarıda yer alan bütün kelimeler yapım eki veya eklerini aldıklarından türemiş kelimelerdir.

Örnek 9

Çürük sevgiler ölüleri canlandırmaya benzer.

Çürük (türemiş kelime)

çürü-: fiil kökü, -k: fiilden isim yapım eki

Sevgiler (türemiş kelime)

sev-: fiil kökü, -gi: fiilden isim yapım eki, -ler: çokluk eki

Ölüleri (türemiş kelime)

öl-: fiil kökü, : fiilden isim yapım eki, -ler: çokluk eki, -i: belirtme hal eki

Canlandırmaya (türemiş kelime)

can: isim kökü, -lan: isimden fiil yapım eki, -dır: fiilden fiil yapım eki, -ma: fiilden isim yapım eki (isim-fiil eki), -y: kaynaştırma ünsüzü, -a: yönelme hal eki

Benzer (türemiş kelime)

beniz: isim kökü, -e: isimden fiil yapım eki -r: geniş zaman eki

Yukarıda yer alan bütün kelimeler yapım eki veya eklerini aldıklarından türemiş kelimelerdir.

Yukarıda yer alan bütün kelimeler yapım eki veya eklerini aldıklarından türemiş kelimelerdir.

Örnek 10

Salgın hastalıklar çürük yapıları etkiler.

Salgın (türemiş kelime)

sal-: fiil kökü, -gın: fiilden isim yapım eki

Hastalıklar (türemiş kelime)

hasta: isim kökü, -lık: isimden isim yapım eki, -lar: çokluk eki

Çürük (türemiş kelime)

çürü-: fiil kökü, -k: fiilden isim yapım eki

Yapıları (türemiş kelime)

yap-: fiil kökü, : fiilden isim yapım eki, -lar: çokluk eki, : belirtme hal eki

Etkiler (türemiş kelime)

et-: fiil kökü, -ki: fiilden isim yapım eki, -le: isimden fiil yapım eki, -r: geniş zaman eki. 

Yukarıda yer alan bütün kelimeler yapım eki veya eklerini aldıklarından türemiş kelimelerdir.


Yukarıda yer alan bütün kelimeler yapım eki veya eklerini aldıklarından türemiş kelimelerdir.
 
3. Birleşik Sözcükler
 
En az iki sözcüğün bir araya gelerek oluşturduğu yeni sözcüklere denir. Birleşik sözcükler dilde bir kavramı karşılamak için bir araya getirilir. Sözcükler üç şekilde birleşir.
 
Birleşik sözcükler ses düşmesi, ses türemesi ve anlam kayması şeklinde kalıplaşmışlardır. Belirtisiz isim tamlaması, sıfat tamlamaları, ikilemeler, isnat grupları, birleşik fiiller, kalıplaşmış çekimli fiillerden meydana gelen ifadeler farklı bir kavramı karşılar duruma geldiklerinde bileşik sözcükler ortaya çıkar.

Örnek
 
Çanakkale 
("Çanak" ve "kale" sözcüklerinin birleşmesiyle oluşmuştur.)
 
Çekyat 
("çek-" ve "yat-" fiillerinin birleşmesiyle oluşmuştur.)
 
Cumartesi 
("Cuma" ve "ertesi" isimlerinin birleşmesiyle oluşmuştur.)
 
Eskişehir 
("Eski" sıfatı ile "şehir" isminin birleşmesiyle oluşmuştur.)
 
Birleşik sözcükler, yapılarına göre birleşik isim ve birleşik fiil olmak üzere iki grupta incelenir.
 
A. Birleşik İsim: En az iki sözcüğün bir araya gelerek oluşturduğu yeni kavramlara birleşik isim denir. Birleşik isimler çeşitli şekillerde oluşabilir:
 
1. İsim Tamlaması Şeklinde Oluşan Birleşik İsimler: Bu isimler genellikle belirtisiz isim tamlaması şeklinde oluşur.
 
Örnek
 
Hanımeli toplamak için kırlara açıldılar.
(hanım+eli= belirtisiz isim tamlaması) 

Türkiye yakın zamanda denizaltı üretebilecek.
(deniz+altı= belirtisiz isim tamlaması)
 
Gökkuşağı farklı görünüyordu oradan.
(gök+kuşağı= belirtisiz isim tamlaması)
 
Olanlar karşısında gözyaşı sel olup aktı.
(göz+yaşı= belirtisiz isim tamlaması)
 
Çocuklar kartopu oynamak için dışarı çıktılar.
(kar+topu= belirtisiz isim tamlaması)

2. Sıfat Tamlaması Şeklinde Oluşan Birleşik İsimler

Örnek

Samsun'dan akşamları Karadeniz'i seyredeceksin.
(Kara+deniz= sıfat tamlaması)

Akdeniz akşamları bir başka olur.
(Ak+deniz= sıfat tamlaması)

Bu yıl Yenişehir ilçesinde ev kiralayacak.
(Yeni+şehir= sıfat tamlaması)

Buralar sivrisinek bataklığı olmaktan kurtulacak.
(sivri+sinek= sıfat tamlaması)

3. Birleşik Sıfat Şeklinde Oluşan Birleşik İsimler

Örnek

Birçok insan bu ayrıntılara dikkat etmez.

Birtakım kişiler ülkemizi karıştırmaya çalışıyor.

Birkaç arkadaş gezmek için bir araya geldi.
 
4. Bir İsimle Bir Fiilin Kaynaşması Sonucu Oluşan Birleşik İsimler

Örnek

Çağımızda birçok şeyi bilgisayar bize öğretir.

İki ülke arasında ateşkes ilan edilecek.
 
Burada ayakbastı parası alınıyormuş.

5. İki Fiilin Kaynaşması Sonucu Oluşan Birleşik İsimler

Örnek

Ayın sonunda evine bir çekyat almak istiyordu.

Çarşıya bir tutkal almak için çıkmıştı.

Burası yapboz tahtasına dönüştü neredeyse.

6. İsim Soylu Sözcüklerle Fiilimsilerin Bir Araya Gelmesiyle Oluşan Birleşik İsimler

Örnek

Yanardağ yine lav püskürtmeye başlamıştı.

Akaryakıt almak için benzinliğe uğradı.

Kan akışı için atardamar hayati önem taşır.

Günebakan sevdiği topraklarda yetişir.

7. Yansıma Sözcüklerin Bir Araya Gelmesiyle Oluşan Birleşik İsimler

Örnek

Şakşak sesi hiçbir sese benzemiyordu.

Çıtçıt yansıma bir sözcüktür.

Gırgır sözcüğünün anlamını öğrenmeye çalışıyordu.
 
B. Birleşik Fiil: En az iki sözcüğün bir araya gelmesiyle oluşan fiillerdir. Birleşik fiiller üç grupta incelenir.
 
1. Yardımcı Eylemlerle Kurulan Birleşik Fiiller: İsim soylu bir sözcükle "olmak, etmek, kılmak, eylemek, buyurmak" yardımcı fiillerinin birleşmesiyle oluşan birleşik fiillerdir. Burada "etmek" ve "olmak" yardımcı fiilleri daha çok kullanılır. 
 
Örnek

Bu çalışmayla başarılı olacak.

 (
başarılıolmak)

Katılımcılara tek tek teşekkür etti. 
(teşekkür+etmek)

Çocuğun bu durumu bize dert oldu. 
(dert+olmak)
 
Not: Yabancı fiillerle oluşturulan birleşik fiillerde ses türemesi ya da düşmesi olursa yardımcı fiiller bitişik yazılır. Aşağıda koyu yazılan birleşik fiillerin ilki yabancı, genellikle de Arapça sözcüklerdir.
 
Örnek

Bütün musibetlere bir bir sabretti. 
(sabır+etmek / ses düşmesi)

Çocuğunun acısını gelişiyle hissetti.
(his+etmek / ses türemesi)

Hasta, tedaviyi reddetti.
(red+etmek /ses türemesi)
 
2. Kurallı Birleşik Fiiller: Belirli kurallar çerçevesinde bir araya gelen iki fiilin oluşturduğu birleşik fiillerdir. Kurallı birleşik fiiller eylemde "yeterlilik, tezlik, yaklaşma ve süreklilik" anlamları katar. Bu fiiller her zaman birleşik yazılır. Kurallı birleşik fiiller dört grupta incelenir.
 
a. Yeterlilik Fiili: Fiillere "e+bil-, a+bil-" yardımcı eylemleri getirilerek yapılır. Yeterlilik fiilleri cümleye çoğunlukla "gücü yetme" anlamı bazen de "ihtimal" anlamı katar.
 
Örnek
 
Vali o okula uğramışsa bizim okula da gelebilir. (ihtimal)
 
Bu soruları tek başına çözebilir. (gücü yetmek)
 
Yarın arkadaşınla bize uğrayabilir misiniz? (rica, istek)
 
Not: Yeterlilik fiilinin olumsuzunda "bil-" fiili yerine "-a+ma,-e+me" ekleri kullanılır. ("a" sesi ve olumsuz ekleri birleştirilerek) Buraya özellikle dikkat etmek gerekir.
 
Örnek

Olumlu         Olumsuz

Gelebilirim  gelemem

Yazabilirim  yazamam

Oynayabilir  oynayamam
 
Not: Sürekli bir şekilde karşılaştığımız için özelikle belirtmek istiyorum: Yeterlilik fiilinin olumsuz şeklinde iki kelime yoktur. Yine de birleşik sözcüktür.
 
Örnek

Gelemem (birleşik fiil)

Gelmem (basit fiil)

Yazamam (birleşik fiil)

Yazmam (basit fiil)

b. Tezlik Fiili: Fiillere "ı+ver-, i+ver-" yardımcı fiilleri getirilerek yapılır. Cümlelere "tezlik, çabukluk, aniden" anlamları katar.
 
Örnek
 
Tahtadaki yazıyı hemencecik yazıverdi. (çabukluk)
 
Oraya çok kısa bir sürede geliverdi. (çabukluk)
 
Birden yolumuza çıkıverdi. (aniden)
 
c. Sürerlik Fiili: Fiillere "e+dur-", "e+kal-", "e+gel-" yardımcı fiillerinin getirilmesiyle oluşur. Sürerlik fiilleri cümleye "devamlılık, süreklilik" anlamları katar.
 
Örnek
 
Misafirlerimiz nedense bugün uyuyakalmışlar. (süreklilik)
 
Bu yemekler sürekli böyle yapılagelir. (süreklilik)
 
Siz, şimdilik televizyona bakadurun. (süreklilik)
 
Not: Sürerlik fiilinin olumsuz çekimi yoktur.
 
d. Yaklaşma Fiili: Fiillere "e+yaz-, a+yaz-" yardımcı fiilleri getirilerek yapılır. Fiillere "az kalsın" anlamı katar. Günümüzde kullanımı yaygın olmayıp onun yerine "az kalsın, neredeyse" sözcükleri kullanılır.
 
Örnek
 
Dikkat etmeyince merdivenlerden düşeyazdı. (az kalsın, neredeyse)
 
Adamcağız kazada öleyazdı. (az kalsın, neredeyse)
Not: Yaklaşma fiilinin olumsuz çekimi yoktur.
 
3. Anlamca Kaynaşmış (Deyimleşmiş) Birleşik Fiiller: İki veya daha fazla sözcüğün gerçek anlamlarından uzaklaşarak diğer sözcüklerle kaynaşmasıyla oluşan birleşik fiillerdir. Deyimler dilimizde çok fazla yer almakta ve bu başlık altında değerlendirilmektedir.
 
Örnek
 
Söylenenlere bu sefer daha iyi kulak verin.
 
Sınavdan önce notlara kısaca göz attı.
 
Artık kimse bize kulak asmıyor.
 
Anlaşılan bizimki abayı yakmış.
 
Not: Yukarıda altı çizili olarak belirtilen deyimlerdeki sözcükler gerçek anlamının dışında kullanılmışlardır.
 
Örnek
 
Çocuk oradakilere birçok taş attı. (deyim değil)
 
Müdür konuşmasında ikide bir bize taş attı. (deyim)
 
Not: Birleşik sözcükler oluşumlarına göre farklı şekillerde oluşur:
      
a. Anlam Kayması Yoluyla Oluşan Birleşik Sözcükler: Birleşiği oluşturan sözcüklerden en az biri gerçek anlamından uzaklaşmışsa o sözcük birleşmiş sayılır. Anlam kayması yoluyla oluşan birleşik fiiller üç şekilde oluşur.
 
1. Tüm sözcükleri gerçek anlamından uzaklaşan birleşik sözcükler
 
Örnek                      
 
Suçiçeği: İki sözcük de gerçek anlamından uzaklaşmıştır. (Bulaşıcı bir hastalık türü)
 
Kuşburnu: İki sözcük de gerçek anlamından uzaklaşmıştır. (Avrupa, kuzeybatı Afrika ve Batı Asya'da yetişen bir tür bitki)

Aslanağzı: İki sözcük de gerçek anlamından uzaklaşmıştır. (Güzel, kokusuz, çiçekleri olan bir bitkinin adıdır.)

2. Birinci sözcüklerin gerçek anlamından uzaklaştığı birleşik sözcükler

Örnek
 
Sigaraböreği: Birinci sözcük gerçek anlamından uzaklaşmıştır. (Yufka arasına peynir veya kıyma koyulduktan sonra sigara gibi sarılıp tavada kızartılan bir börek çeşididir.)
 
Kuşüzümü: Birinci sözcük gerçek anlamından uzaklaşmıştır. (Çekirdeksiz ufak üzüm çeşididir.)
 
Adamotu: Birinci sözcük gerçek anlamından uzaklaşmıştır. (Geniş yapraklı, kötü kokulu bir bitki.)

3. İkinci sözcüklerin gerçek anlamlarından uzaklaştığı bileşik sözcükler

Örnek
 
Gökkuşağı: İkinci sözcük gerçek anlamından uzaklaşmıştır. (Güneş ışınlarının yağmur damlalarında ya da sis bulutlarında yansıması ve kırılması sonucu oluşan ışık renklerinin bir yay biçiminde göründüğü meteorolojik bir hadisedir.)
 
Gökyüzü: İkinci sözcük gerçek anlamından uzaklaşmıştır. (Kişilerin açık alandan yukarıya baktığında gördüğü, gök cisimlerini çevrelediği gözlemlenen boşluğa verilen addır.)
 
Aşçıbaşı: İkinci sözcük gerçek anlamından uzaklaşmıştır. (Yemek pişirip satan kimse)
 
b. Ses değişmesi yoluyla oluşan birleşik sözcükler: Sözcükler birleşme esnasında sesçe değişiklikler yaşamışlardır. Sözcüklerde oluşan ses düşmesi-hece düşmesi olayıdır.
 
Örnek
 
Pek+iyi: pekiyi

Ne+ için: niçin
 
Ne+ asıl: nasıl
 
Sütlü+ aş: sütlaç
 
Cuma+ ertesi: cumartesi
 
Kahve+altı: kahvaltı
 
c. Tür Değişmesi Yoluyla Oluşan Birleşik Fiiller: Birleşiği oluşturan sözcüklerden en az biri çekimli fiilken birleşme sonrası tür değiştirerek sözcük isim ya da sıfat olmuştur.
 
Örnek

Çek+ yat: çekyat (fiil+fiil)
 
Gece+ kondu: gecekondu (isim+fiil)
 
Kaptı+ kaçtı: kaptıkaçtı (fiil+fiil) 


Ayrıca bakınız 

5 yorum:

  1. Mükemmel olmuş milyonlarca kez teşekkürlerrr hocam

    YanıtlaSil
  2. çoooooooooooooooooooooooooooooooooooooooookkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkk güzel olmuş helal olsun

    YanıtlaSil
  3. Ben boyle guzel yalın ve detayli bir anlatim gormedim mukemmel. Elinize sağlik

    YanıtlaSil