Edebiyat Okulu: Yapım Ekleri

Eklendiği sözcüklerin anlamını değiştirip onlardan farklı farklı sözcükler türeten eklere yapım ekleri denir. İsim ya da fiil kök ve gövdelerine gelen yapım ekleri her zaman çekim eklerinden önce gelir.

Yapım ekleri, eklendiği sözcüğün hem anlamını hem de türünü değiştirir. Yapım eki almış sözcükler, türemiş sözcük özelliğini kazandıklarından gövde şekline gelmiş sözcüklerdir. Bir sözcük yapım eki almazsa birden fazla çekim eki alırsa da türemiş sözcük olmaz. Yapım ekleri dörde ayrılır:

1. İsimden İsim Yapım Ekleri
2. İsimden Fiil Yapım Ekleri
3. Fiilden İsim Yapım Ekleri
4. Fiilden Fiil Yapım Ekleri

1. İsimden İsim Yapım Ekleri: İsim kök veya gövdelerine gelerek onlardan yeni sözcükler (isimler) türeten eklerdir. Başlıcaları şunlardır:

-lık: şekerlik, tuzluk, suluk, kışlık, gençlik, rehberlik, aylık

-lı: akıllı, ağaçlı, acılı, bilgili, başlı, paralı, şehirli, renkli, tuzlu, evli

-sız: evsiz, tuzsuz, eşsiz, susuz, huysuz, işsiz, yurtsuz, tasasız

-cı: aşçı, izci, dişçi, çaycı, şakacı, işçi, yolcu, kapıcı, kiracı,

-daş: soydaş, vatandaş, yurttaş, meslektaş, arkadaş, yoldaş

-er, -ar: sekizer, üçer, altışar

-ıncı: beşinci, dokuzuncu, sekizinci

-cıl: evcil, bencil, otçul, etçil, insancıl

-cık: kitapçık, ayıcık, tepecik, kitapçık, kulakçık, kızılcık

-ce, -ca: Türkçe, Arapça, İngilizce, Çatalca, yumuşakça

-ceğiz, -cağız: çocukcağız, adamcağız, kızcağız

-msi: ekşimsi, acımsı, tepemsi

-sal: kumsal, evrensel

-sı: ipeksi, çocuksu

-şın: sarışın

-z: ikiz, yalınız

-ti: esinti, cıvıltı, cızırtı, çıtırtı, horultu, patırtı, şakırtı, şırıltı

-ıt: yaşıt

-el: sözel

-çın: yalçın

-ki: yarınki, dünkü, akşamki, sabahki

-leyin: akşamleyin, sabahleyin

-gil: Mustafagil, İsmailgil

2. İsimden Fiil Yapım Ekleri: İsim kök veya gövdelerine gelerek yeni fiiller türeten eklere isimden fiil yapım ekleri denir.

-al, -el: azal-, düzel-, daral-, boşal-, çoğal-, körel-

-la, -le: avla-, izle-, işle-, başla-, sula-, suçla-, terle-, taşla-, özetle-

-l: doğrul-, alçal- (alçak), kısal-, incel- sivril-, durul-, eksil-

-sa, -se: susa-, garipse-, önemse-

-ımsa, -imse: benimse-, kötümse-, azımsa-, özümse-

-a, -e: boşa-, kana-, oyna- (oyun-a), benze- (beniz-e)

-leş, -laş: beyazlaş-, şakalaş-, dertleş-, çocuklaş-, taşlaş-

-lan, -len: evlen-, izlen-, içlen-, hoşlan-, seslen-, yaşlan-

-ar, -er: karar- (kara-ar), yeşer- (yeşil-er), ağar-(ak-ar)

-da, -de: ışılda-, fısılda-, gürülde-, hışırda-, horulda-, çıtırda-

-at: yönet-, gözet-

-kır: haykır-, sümkür-, fışkır

-Ik: birik-, gözük-, gecik-, acık-

3. Fiilden İsim Yapım Ekleri: Fiil kök veya gövdelerine gelerek isim türeten eklere fiilden isim yapım ekleri denir.

-ım: alım, akım, giyim, bakım, bilim, üretim, tüketim, yıkım

-ı, -i, -u, -ü: gezi, yazı, doğu, tartı, koşu, koku, sıkı, artı, sayı, sürü

-gı, -gi, -gu, -gü: silgi, sergi, vergi, bilgi, algı, sevgi, çalgı, saygı

-kı, -ki, -ku, -kü: atkı, baskı, bitki, biçki, keski, tutku, uyku (uyu-ku)

-gın, -gin, -gün, -gün: kırgın, kızgın, durgun, yaygın, bilgin, dalgın

-kın, -kin, -kun, -kün: bitkin, seçkin, baskın, düşkün, küskün, tutkun

-k: çürük, soğuk

-ık, -ik, -uk, -ük: açık, atık, çatık, sanık, yarık, kesik, kırık, bozuk

-ak, -ek: kaçak, uçak, durak, yatak, konak, korkak, ürkek

-ıcı, -ici, -ucu, -ücü: alıcı, bakıcı, tutucu, kalıcı, kurucu, geçici, satıcı

-r, -ır, -ir, -ur, -ür: gelir, okur, gider, düşünür

-t, -ıt, -it, -ut, -üt: taşıt, yakıt, ölçüt, geçit, umut

-ıntı, -inti, -untu, -üntü: esinti, kırıntı, alıntı, sarsıntı, üzüntü

-anak, -enek: görenek, olanak, tutanak, seçenek, gelenek

-ıntı, -inti, -untu, -üntü: esinti, kırıntı, alıntı, sarsıntı, üzüntü

-anak, -enek: görenek, olanak, tutanak, seçenek, gelenek

-gıç, -giç, -guç, -güç: dalgıç, bilgiç, başlangıç

-ce, -ca: eğlence, düşünce, sakınca, güvence

-tı: kızartı, morartı, belirti, karartı, bağırtı

-maca, -mece: Bulmaca, bilmece

-kan, -ken: Unutkan, üretken, çalışkan, iletken

-ın, -in: akın, yığın, tütün, ekin

-ga, -ge: bilge, süpürge, bölge, dalga, gösterge

-gaç, -geç: Utangaç, yüzgeç, üşengeç

-inç: sevinç, gülünç, korkunç

-sel, -sal: görsel, işitsel

-maç: yırtmaç

-mbaç: Saklambaç, dolambaç

-e: dize, süre

-ç: sevinç, usanç, inanç

Fiilimsi (eylemsi) ekleri dilimizde fiilden isim yapım ekleri olarak kabul edilir.

-me, -ma: danışma, okuma, yazma, sevme, başlama

-mek, -mak: yemek, içmek, çalışmak, gelmek, gitmek

-ış, -iş, -uş, -üş: açılış, bitiş, dikiş, yürüyüş, atış, gülüş, oturuş

-an, -en: inleyen (çocuk), gülen (adam), çalışan (işçi), gezen (tilki)

-ası, -esi: yazılası (dünya), öpülesi (eller), bakılası (fal), kırılası (eller)

-mez, -maz: bitmez (hayaller), yaramaz (öğrenci), yılmaz (bekçi), çıkmaz (sokak)

-r, -ar, -er: geçer (not), bilir (kişi), çalar (saat),

-dik, -dik, -duk, -dük: tanıdık (adam), olmadık (işler)

-ecek, -acak: yakacak (odun), gelecek (günler), içecek (su)
-mış, -miş: geçmiş (zaman)

4. Fiilden Fiil Yapım Ekleri

-t, -ıt, -it, -ut, -üt: acıt-, arat-, uzat-, okut-, beklet-

-l, -ıl, -il, -ul, -ül: atıl-, soyul-, çizil-, yazıl-, kırıl-

-ış, -iş, -uş, -üş: uçuş-, yazış-, atış-, itiş-, kaçış-

-n: yıkan-, alın-, sevin-, taran-, sürün-, başlan-, görün-

-dır, -dir, -tır, -tir: açtır-, yazdır-, yaptır-, koştur-, astır-

-r, -ır, -ir, -ur, -ür: kaçır-, uçur-, batır-, şaşır-

-ar, -er: çıkar-, kopar-, gider-

-ala, -ele: itele- silkele- kovala-, eşele-, tepele-, durala-

-ı: kazı-, sürü-

-mse: gülümse-, anımsa-, duyumsa-