SÖZCÜKTE YAPI
Sözcükte yapı basit, türemiş ve birleşik
kelimeler konusuna geçmeden evvel "kök" hakkında bilgi sahibi
olmamız gerekir. Türkçe, Ural-Altay dil ailesinin Altay koluna ait sondan
eklemeli bir dildir.
Türkçede ekler, köklerden sonra getirilir.
Bu da yapı bilgisi adı altında işlenir. Türkçe sözcüklerin yapısında üç öğe
vardır: Kök, gövde ve ek.
Kök
Bir sözcükten bütün ekler çıkarıldıktan
sonra sözcüğün kalan anlamlı, parçalanamayan en küçük parçasıdır. Yani
sözcüğün herhangi bir yapım eki almamış, başka bir kelimeden türememiş haline
kök denir.
Kelimenin kökündeki anlam ile tümündeki
anlam arasında bir anlam ilişkisinin olması gerekir. Kelimenin bütünü ile kök
arasında anlamın bittiği yer (sol tarafa doğru) kelimenin köküdür.
Kısacası sözcüğün kökü bulunurken sondan başa doğru var olan ekler
çıkarılır, kalan bölüm sözcüğün kökünü oluşturur.
Örnek 1
Balıkçılar
Sözcüğün kökü "balık"tır. Aslında "bal" sözcüğü de anlamlıdır fakat bal'ın "balık" ile bir anlam ilişkisi olmadığından sözcüğün kökü olamaz.
Atkı
Sözcüğün kökü "at-" fiilidir. Atkı omuza atılan bir giysidir. "At-" ile "atkı" arasında bir anlam ilişkisi olduğu için kökü en son parçaya kadar getirebilmekteyiz.
Askı
Gözlükçü
Köklerin Özellikleri
1. Türkçe, sondan eklemeli bir dil olduğu için kök, sözcüğün başında yer alır. Ekler sözcüğün sağına gelir.
Örnek
Yazılı
Örnek
Gezici
Uyarı: Türkçede sözcüğün kökü sadece yönelme hal eki aldığı zaman "ben" ve "sen" sözcüklerinde değişir.
Örnek
Ben+a= Bana ("ben" kökü "ban" olmuş)
Sen+a= Sana ("sen" kökü "san" olmuş)
Kökler;
1. Fiil Kökleri
2. İsim Kökleri
3. Sesteş Kökler
4. Ortak Kökler
olmak üzere dört grupta incelenir.
1. Fiil Kökleri
İş, oluş, durum ve hareketleri bildiren sözcüklere fiil denir. Fiilin zaman ve kişiden arındırılmış en küçük parçasına fiil kökü denir. Fiil köklerinin sonuna kısa çizgi (-) işareti getirilir. Bir kökün fiil kökü olup olmadığını onun "-mek, -mak" mastar eki veya "-me, -ma" olumsuzluk ekini alıp alamamasıyla anlaşılır. Fiil kökleri, mutlaka bu ekleri alır.
Bilgiler
Doğu
Askılık
"as-" kökünden türemiştir. Bir şeyi astığımız alet anlamına geldiğinden sol tarafa doğru en küçük parçaya ulaşabiliriz. Sözcüğün kökü "as-" fiilidir. "-mek, -mak" mastar eki ve "-me, -ma" olumsuzluk ekinin de "as-" fiiline uyum sağladığını görmekteyiz. "asmamak"
2. İsim Kökleri
İş, oluş, hareket bildirmeyen sözcük köklerine isim kökü denir. İsim kökleri nesne, varlık vb. şeyleri belirtir. Bir kök "-mek, -mak" mastar ekini ve "-me, -ma" olumsuzluk ekini alamıyorsa o kök, isim köküdür.
Örnek 1
Vatandaşlıktan
Sözcükte yer alan "-tan" eki, uzaklaşma hal eki; "-lık" eki, isimden isim yapım eki; "-daş" eki de yine isimden isim yapım ekidir. Sözcüğün kökü "vatan"dır. "-mek, -mak" mastar eki ve "-me, -ma" olumsuzluk eki de sözcüğe gelemediğinden sözcük isim köküdür. "vatanmamak" (Türkçede kullanımı yoktur.)
Örnek 2
Aşçı
"aş" kökünden türemiştir. "aş"; yiyecek anlamındadır. "aş" ile yemek yapan kişi anlamındaki "aşçı" sözcükleri arasında bir anlam ilişkisi vardır. Sözcüğün kökeni "aş" sözcüğüdür.
Örnek 3
Gençlik
"genç" kökünden türemiştir. "genç" ile "gençlik" arasında da bir anlam ilişkisi vardır. Yine "-mek, -mak" mastar eki ve "-me, -ma" olumsuzluk eki de sözcüğe gelemediğinden sözcük isim köküdür. "Gençmemek" (Olumsuzluk ve mastar eki bu köke gelemez.)
Örnek 4
Çocuklarımızdan
Sözcükteki çekim ekleri
atıldığında kalan "çocuk" sözcüğü, sözcüğün kökünü oluşturur. Yine
"-mek, -mak" mastar eki ve "-me, -ma" olumsuzluk eki de
sözcüğe gelemediğinden sözcük isim köküdür.
Örnek 5
Çiçekçilik
Sözcükteki yapım ekleri çıkarıldığı zaman "çiçek" sözcüğü kalır. Bu da bir isim köküdür. Soldan sağa doğru geldiğimizde "çiçekçilik", "çiçekçi", "çiçek" sözcükleri arasında bir anlam ilişkisinin olduğu görülmektedir.
Örnek 1
Yaz mevsiminde arkadaşına bir mektup yazar.
Cümlede geçen "yaz" sözcükleri arasında kesinlikle bir anlam ilişkisi söz konusu değildir. Yine sözcükler farklı anlamlara gelmektedir. Birincisi "mevsim"; ikincisi ise "yaz-" eylemi anlamına gelmektedir.
Örnek 2
Her güzel kırmızı gül onu güldürürdü.
Cümlede geçen "gül" sözcükleri arasında kesinlikle bir anlam ilişkisi söz konusu değildir. Birincisi "bitki"; ikincisi ise "gül-" eylemi anlamındadır.
Dizlerini yere bırakıp bütün taşları yan yana dizdi.
Cümlede geçen "diz" sözcükleri arasında bir anlam ilişkisi söz konusu değildir. Yine sözcüklerin farklı anlamlara geldikleri görülmektedir. Birincisi "vücut parçası"; ikincisi ise "diz-" eylemi anlamına gelmektedir.
Örnek 4
Yüzündeki kan onun öldüğüne bir an milletin kanmasına neden oldu.
Cümlede geçen "kan" sözcükleri arasında bir anlam ilişkisi söz konusu değildir. Birincisi "vücuttaki sıvı madde"; ikincisi ise "kan-" eylemi anlamında kullanılmıştır.
Örnek 5
Okulda her şey vardı. Onun için erken varmak istiyordu okula.
Cümledeki "var" sözcükleri arasında kesinlikle bir anlam ilişkisi söz konusu değildir. Birincisi "mevcut"; ikincisi ise "ulaşmak" eylemi anlamındadır.
Örnek 6
Çocukları kazlara bakınca fırsattan istifade o da etrafı kazdı.
Cümledeki "kaz" sözcükleri arasında bir anlam ilişkisi yoktur. Cümledeki ilgili sözcüklerin farklı anlamlara geldikleri görülmektedir. Birincisi "kümes hayvanı"; ikincisi ise "kaz-" eylemi anlamındadır.
Örnek 1
Kuru odunları hep birlikte taşıyorlardı.
Balkondaki elbiseler kurumuştu.
Cümlelerdeki "kuru" sözcükleri arasında bir anlam ilişkisi söz konusudur. Yalnız birinci cümledeki "kuru" sözcüğü "isim kökü"; ikinci cümledeki ise "fiil köküdür.
Örnek 2
İki kilo boya alıp her tarafı boyadılar.
Cümledeki "boya" sözcükleri arasında bir anlam ilişkisi söz konusudur. Bu da sözcüklerin sesteş değil de ortak kök olduğunu ortaya koymaktadır. Sözcüklerden ilki isim kökü; ikincisi ise fiil köküdür.
Sözcükte Yapı ile İlgili Önemli Bazı Kurallar
1. Yansıma sözcükler eylem bildirmedikleri için isim kökü sayılır.
Örnek
Hor, şır, cız, çat, fıs, güm, şar, vız, pat
2. Kök halindeki sözcükler tek heceden oluşabildiği gibi birden fazla heceden de oluşabilir.
Örnek
Balık (iki heceden oluşan bir köktür.)
Atkı (Sözcüğün kökü "at-" fiilidir. Tek heceden oluşan bir köktür.)
3. Sözcük köklerine yapım eki veya ekleri getirilerek türetilen yeni sözcüklere gövde denir. En az bir yapım eki alan sözcük mutlaka türemiş sözcüktür. Gövdeler de isim ve fiil gövdeleri olmak üzere ikiye ayrılır.
Örnek 1
Öğrenci
İsim gövdesidir. "öğrenci" sözcüğüne "-mek, -mak" mastar eki ve "-me, -ma" olumsuzluk eki getirilemediğinden isimdir. Gövde bulunurken kesinlikle sözcüğün kökeni önemli değildir.
Yazdır-
Sözcüğün türemiş bir sözcük olduğu görülmektedir. Sözcük türedikten sonra "-mek, -mak" mastar eki ve "-me, -ma" olumsuzluk ekini alabildiğinden sözcük fiil gövdesidir.
GÖVDE
Sözcüğün yapım eki almış şekline gövde denir. Gövdeler ikiye ayrılır.
1. Fiil Gövdesi: Eylem bildiren gövdelere fiil gövdesi denir.
Örnek
İz-le-di: Fiil gövdesi
2. İsim Gövdesi: Eylem bildirmeyen ad soylu gövdelere isim gövdesi denir.
Örnek
Saz-lık-tan: isim gövdesi
Not: Bir sözcük aldığı yapım eki kadar gövdeye sahiptir. Sözcüğe son şeklini veren, en sondaki yapım ekinin oluşturduğu gövdedir. Kısacası sözcüğün aldığı en son eke göre sözcüğün isim veya fiil gövdesi olup olmadığını anlarız.
YAPISI BAKIMINDAN SÖZCÜKLER
Türkçede sözcükler, yapı bakımından üçe ayrılır.
1. Basit Kelimeler (Sözcükler)
2. Türemiş Kelimeler (Sözcükler)
3. Birleşik Kelimeler (Sözcükler)
Örnek 1
Yazmışlardı
Örnek 2
Kalem
Örnek 3
Çalışıyorlar
"-meli": gereklilik kipi (çekim eki)
"-sin" : II. tekil şahıs eki (çekim eki)
"-ecek" : gelecek zaman kipi (çekim eki)
"-ler" : III. çoğul şahıs eki (çekim eki)
"-miş" : öğrenilen geçmiş zaman eki (çekim eki)
"-yor" : şimdiki zaman eki (çekim eki)
"-sa" : şart kipi eki (çekim eki)
"-nız" : II. çoğul şahıs eki (çekim eki)
"-lar" : çokluk eki (çekim eki)
"-(ı) mız" : iyelik (tamlanan) eki (çekim eki)
"-dan" : uzaklaşma hâl eki (çekim eki)
Basit Kelimeler (Sözcükler) ile İlgili Cümle Örnekleri
Çocuklardan ağaçların hikâyesini yazacaklardı.
"-s": kaynaştırma ünsüzü (çekim eki)
"-ı": iyelik eki (çekim eki)
"-ler": çokluk eki (çekim eki)
"-i": hâl eki (çekim eki)
"-lar": çokluk eki (çekim eki)
"-dan": uzaklaşma hal eki (çekim eki)
"-mış": Öğrenilen geçmiş zaman eki (çekim eki)
"-tı": Görülen geçmiş zaman eki (çekim eki)
"-lar" : çokluk eki (çekim eki)
"-dan" : uzaklaşma hal eki (çekim eki)
"-ın" : ilgi (tamlayan) eki (çekim eki)
"-ler" : çokluk eki (çekim eki)
"-ın" : ilgi (tamlayan) eki (çekim eki)
"-ler" : çokluk eki (çekim eki)
"-i" : iyelik (tamlanan) ekleri (çekim eki)
"-n" : kaynaştırma ünsüzü (çekim eki)
"-i" : belirtme hal eki (çekim eki)
"-ler" : çokluk eki (çekim eki)
"-(i)miz" : iyelik (tamlanan) eki (çekim eki)
"-den" : uzaklaşma hal eki (çekim eki)
"-ın" : ilgi (tamlayan) eki (çekim eki)
"-ı": iyelik (tamlanan) eki (çekim eki)
"-ın" : ilgi (tamlayan) eki (çekim eki)
"-ı": iyelik (tamlanan) eki (çekim eki)
"-n": kaynaştırma ünsüzü (çekim eki)
"-ı": belirtme hal eki (çekim eki)
"-y": kaynaştırma ünsüzü (çekim eki)
"-y": kaynaştırma ünsüzü (çekim eki)
"-a" : istek kipi eki (çekim eki)
"-lım" I. çoğul şahıs kipi (çekim eki)
Yukarıdaki cümledeki kelimelerin tamamı sadece çekim eki veya eklerini aldıklarından basit kelimeler içerisinde yer alır.
"-lar" : çokluk eki
"-ın" : ilgi (tamlayan) eki
"-ları" : iyelik (tamlanan) eki
"-n" : kaynaştırma ünsüzü
"-ı" : belirtme hal eki
"-leri" : iyelik (tamlanan) eki
"-n" : kaynaştırma ünsüzü
"-den" : uzaklaşma hal eki
"-i" : yardımcı ünlü
"-yor" : şimdiki zaman kipi eki
"-uz" : I. çoğul şahıs eki
Cümledeki kelimelerin hepsi sadece çekim eki veya eklerini aldıklarından basit kelimeler içerisinde yer alır
Not: Yabancı sözcükler Türkçe yapım eki almamışlarsa basit sözcük sayılır.
Örnek
Otomobil, mesela, mahkeme, biyoloji…
2. Türemiş Kelimeler (Sözcükler)
İsim veya eylem köklerine en az bir yapım
eki getirilerek türetilen sözcüklere türemiş kelimeler (sözcükler) denir.
Türemiş sözcüklere "gövde" de denir. Türemiş sözcük; kök+yapım eki
veya ekleri şeklinde oluşur. Türemiş kelimeler; türemiş isim, sıfat ve fiil
şeklinde incelenir.
Türemiş kelimeleri kesinlikle yapım
eklerinden ayrı düşünemeyiz. Onun için yapım eklerini çok iyi bilmeliyiz. Yapım
ekleri ise sözcüklerin anlamını değiştirip onlardan yeni sözcükler türeten
eklerdir.
Yapım ekleri eklendiği sözcüğün hem anlamını hem de türünü
değiştirir. Yapım eklerini almış sözcükler türemiş sözcük özelliğini
kazandıklarından gövde şekline gelmiş sözcüklerdir. Türemiş kelimeleri
oluşturan başlıca yapım ekleri şunlardır:
1. İsimden İsim Yapım Ekleri
2. İsimden Fiil Yapım Ekleri
3. Fiilden İsim Yapım Ekleri
4. Fiilden Fiil Yapım Ekleri
1. İsimden İsim Yapım Ekleri: İsim kök veya gövdelerine gelerek onlardan yeni
sözcükler (isimler) türeten dolayısıyla türemiş kelimeler (sözcükler) oluşturan
eklerdir. Aşağıda yer alan bütün kelimeler "isimden isim yapım eki"
almış kelimelerdir. Yine bütün kelimeler türemiştir. Başlıcaları şunlardır:
-lık: İnsanlık,
çocukluk, şekerlik, tuzluk, gözlük, ağaçlık,
arıcılık, kışlık
-lı: akıllı, ağaçlı, acılı,
bilgili, başlı, boyalı, paralı, tuzlu, tozlu,
uslu, evli
-sız: evsiz, tuzsuz, eşsiz,
barksız, susuz, huysuz, işsiz,
yüreksiz, yurtsuz, tasasız…
-cı: aşçı, izci, dişçi, çaycı,
yolcu, sanatçı, kemancı, simitçi, kapıcı,
kiracı, gazeteci…
-daş: anlamdaş, sesteş, çağdaş,
meslektaş, arkadaş, yoldaş…
-er, -ar: sekizer,
üçer, altışar…
-ıncı: beşinci, dokuzuncu,
sekizinci…
-cıl: evcil, bencil, otçul,
etçil, insancıl…
-cık: kitapçık,
ayıcık, kitapçık, gelincik, kulakçık, kızılcık…
-ce, -ca: Türkçe, Arapça, Çatalca,
Yenice, yumuşakça…
-ceğiz,-cağız: çocukcağız, adamcağız, kızcağız…
-msi: ekşimsi,
acımsı, tepemsi…
-sal: kumsal, evrensel…
-sı: ipeksi, çocuksu…
-şın: sarışın…
-z: ikiz,
yalınız…
2. İsimden Fiil Yapım Ekleri
3. Fiilden İsim Yapım Ekleri
4. Fiilden Fiil Yapım Ekleri
-sal: kumsal, evrensel…
-ti: esinti, cıvıltı, cızırtı, çıtırtı, horultu, patırtı, şakırtı, şırıltı…
-at: yönet-, gözet-
3. Fiilden İsim Yapım Ekleri: Fiil kök veya gövdelerine gelerek isim türeten eklere fiilden isim yapım ekleri denir. Fiilden isim yapım eklerini alan bütün kelimeler türemiş kelime (sözcük) olarak değerlendirilir. Aşağıda yer alan bütün kelimeler "fiilden isim yapım eki"ni aldıklarından hepsi de türemiş isimlerdir.
-ım: alım, akım, satım, sayım, seçim, bilim, üretim, ölüm, ölçüm, yıkım
-kı, -ki, -ku, -kü: atkı, bitki, biçki, keski, tutku, uyku (uyu-ku)
-r, -ır, -ir, -ur, -ür: gelir, okur, gider, düşünür
-t -ıt, -it, -ut, -üt: taşıt, yakıt,
ölçüt, geçit, umut
-ıntı, -inti, -untu, -üntü: esinti, kırıntı,
kazıntı, döküntü, çıkıntı
-anak, -enek: görenek, olanak, tutanak, seçenek, gelenek
-inç: sevinç, gülünç, korkunç
Fiilimsi (eylemsi) ekleri dilimizde fiilden isim yapım ekleri olarak kabul edilir.
-mek, -mak: yemek, içmek, çalışmak, gelmek
-ış, -iş, -uş, -üş: açılış, bitiş, dikiş, yürüyüş, atış, gülüş, oturuş
-an, -en: inleyen (çocuk) , gülen (adam), bakan (çocuk)
-ası, -esi: yazılası (kader), öpülesi (eller), kırılası (eller)
-mez, -maz: bitmez (hayaller),
yılmaz (bekçi), çıkmaz (sokak)
-r, -ar, -er: geçer (not), yazar (kasa), bilir (kişi)
-r, -ar, -er: geçer (not), yazar (kasa), bilir (kişi)
-dik, -dik, -duk, -dük: tanıdık (adam), olmadık (işler)
-ecek, -acak: yakacak (odun), giyecek (elbise), açacak (anahtar)
-mış, -miş: geçmiş (zaman)
-ış, -iş, -uş, -üş: uçuş-, yazış-, görüş-, atış-, itiş-, tartış-
Türemiş Kelimeler (Sözcükler) ile İlgili Cümle Örnekleri
Örnek 1
Güzellik, görgülü, vefalı kişiliklerde süslenmiş kavramdır.
Güzellik (türemiş kelime)
güzel: isim kökü, lik: isimden isim yapım eki
Görgülü (türemiş kelime)
gör-: fiil kökü, -gü: fiilden isim yapım eki, -lü: isimden isim yapım eki
Vefalı (türemiş kelime)
vefa: isim kökü, -lı: isimden isim yapım eki
Kişiliklerde (türemiş kelime)
kişi: isim kökü, -lik: isimden isim yapım eki, -ler: çokluk eki, -de: bulunma hal eki
Süslenmiş (türemiş kelime)
süs: isim kökü, -le: isimden fiil yapım eki, -n: fiilden fiil yapım eki -miş: fiilden isim yapım eki ( sıfat-fiil) eki
Kavramdır (türemiş kelime)
kavra-: fiil kökü, -m: fiilden isim yapım eki, -dır: ek-fiil geniş zaman
Yukarıda yer alan bütün kelimeler yapım eki veya eklerini aldıklarından türemiş kelimelerdir.
Yukarıda yer alan bütün kelimeler yapım eki veya eklerini aldıklarından türemiş kelimelerdir.
Örnek 2
Kültürlü, tecrübeli, Arapça bilen, kardeşlikten anlayan meslektaşlarına seslendi.
Kültürlü (türemiş kelime)
kültür: isim kökü, -lü: isimden isim yapım eki
Tecrübeli (türemiş kelime)
tecrübe: isim kökü, -li: isimden isim yapım eki
Arapça (türemiş kelime)
Arap: isim kökü, -ça: isimden isim yapım eki
Bilen (türemiş kelime)
bil-: fiil kökü, -en: fiilden isim yapım eki (sıfat-fiil eki)
Kardeşlikten (türemiş kelime)
kardeş: isim kökü, -lik: isimden isim yapım eki, -ten: uzaklaşma hal eki
Anlayan (türemiş kelime)
anla-: fiil kökü, -y: kaynaştırma ünsüzü; -an: fiilden isim yapım eki (sıfat-fiil eki)
Meslektaşlarına (türemiş kelime)
meslek: isim kökü, -taş: isimden isim yapım eki, -lar: çokluk eki, -ı: iyelik (tamlanan) eki -n: kaynaştırma ünsüzü, -a: yönelme hal eki
seslendi (türemiş kelime)
ses: isim kökü, len: fiilden fiil yapım eki, -di: görülen geçmiş zaman eki
Yukarıda yer alan bütün kelimeler yapım eki veya eklerini aldıklarından türemiş kelimelerdir.
Yukarıda yer alan bütün kelimeler yapım eki veya eklerini aldıklarından türemiş kelimelerdir.
Örnek 3
Çocuksu davranışları olan yaşlı; yüreksiz, tasasız, kaygısız olanları izliyordu.
Çocuksu (türemiş kelime)
çocuk: isim kökü; -su: isimden isim yapım eki
Davranışları (türemiş kelime)
davran-: fiil kökü, -ış: fiilden isim yapım eki, -lar: çokluk eki, -ı: iyelik (tamlanan) eki
Olan (türemiş kelime)
ol-: fiil kökü, -an: fiilden isim yapım eki (sıfat-fiil eki)
Yaşlı (türemiş kelime)
yaş: isim kökü, -lı: isimden isim yapım eki
Yüreksiz (türemiş kelime)
yürek: isim kökü, -siz: isimden isim yapım eki
Tasasız (türemiş kelime)
tasa: isim kökü, -sız: isimden isim yapım eki
Kaygısız (türemiş kelime)
kaygı: isim kökü, -sız: isimden isim yapım eki
Olanları (türemiş kelime)
ol-: fiil kökü, -an: fiilden isim yapım eki (sıfat-fiil eki), -lar: çokluk eki, -ı: belirtme hal eki
İzliyordu (türemiş kelime)
iz: isim kökü, -le: isimden fiil yapım eki, -yor: şimdiki zaman kipi eki; -du: görülen geçmiş zaman eki
Örnek 4
Sevgi dolu yöneticiler zamansız ayrıldılar.
Sevgi (türemiş kelime)
sev-: fiil kökü, -gi: fiilden isim yapım eki
Dolu (türemiş kelime)
dol-: fiil kökü, -u: fiilden isim yapım eki
Yöneticiler (türemiş kelime)
yönet: fiil kökü, -ici: fiilden isim yapım eki, -ler: çokluk eki
Zamansız (türemiş kelime)
zaman: isim kökü, -sız: isimden isim yapım eki
Ayrıldılar (türemiş kelime)
ayır: fiil kökü, -ı: fiilden isim yapım eki, -l: isimden fiil yapım eki, -dı: görülen geçmiş zaman kipi, -lar: III. çoğul şahıs eki
Örnek 5
Derslik sayısı artan okullarımızda kaliteli eğitime yönelmeliyiz.
Derslik (türemiş kelime)
ders: isim kökü, -lik: isimden isim yapım eki
Sayısı (türemiş kelime)
say-: fiil kökü, -ı: fiilden isim yapım eki, -s: kaynaştırma ünsüzü, -ı: iyelik eki
Artan (türemiş kelime)
art-: fiil kökü, -an: fiilden isim yapım eki (sıfat-fiil eki)
Okullarımızda (türemiş kelime)
oku-: fiil kökü, -l: fiilden isim yapım eki, -lar: çokluk eki, -ımız: iyelik (tamlanan) eki, -da: bulunma hal eki
Kaliteli (türemiş kelime)
kalite: isim kökü; -li: isimden isim yapım eki
Eğitime (türemiş kelime)
eğit-: fiil kökü, -im: fiilden isim yapım eki, -e: yönelme hal eki
Yönelmeliyiz (türemiş kelime)
yön: isim kökü, -el: isimden fiil yapım eki, -meli: gereklilik kipi eki, -y: kaynaştırma ünsüzü, -iz: I. çoğul şahıs eki
Örnek 6
Gezi yazıları yazmak bilgi gerektiren, çekim isteyen yazılardır.
Gezi (türemiş kelime)
gez-: fiil kökü, -i: fiilden isim yapım eki
Yazıları (türemiş kelime)
yaz-: fiil kökü, -i: fiilden isim yapım eki, -lar: çokluk eki, -ı: iyelik (tamlanan) eki
Yazmak (türemiş kelime)
yaz-: fiil kökü, -mak: fiilden isim yapım eki
Bilgi (türemiş kelime)
bil-: fiil kökü, -gi: fiilden isim yapım eki
Gerektiren (türemiş kelime)
gerek-: fiil kökü, -tir: fiilden fiil yapım eki, -en: fiilden isim yapım eki (sıfat-fiil eki)
Çekim (türemiş kelime)
çek-: fiil kökü, -im: fiilden isim yapım eki
İsteyen (türemiş kelime)
iste-: fiil kökü, -y: kaynaştırma ünsüzü, -en: fiilden isim yapım eki (sıfat-fiil eki)
Yukarıda yer alan bütün kelimeler yapım eki veya eklerini aldıklarından türemiş kelimelerdir.
Yukarıda yer alan bütün kelimeler yapım eki veya eklerini aldıklarından türemiş kelimelerdir.
gez-: fiil kökü, -i: fiilden isim yapım eki
Yazıları (türemiş kelime)
yaz-: fiil kökü, -i: fiilden isim yapım eki, -lar: çokluk eki, -ı: iyelik (tamlanan) eki
Yazmak (türemiş kelime)
yaz-: fiil kökü, -mak: fiilden isim yapım eki
Bilgi (türemiş kelime)
bil-: fiil kökü, -gi: fiilden isim yapım eki
Gerektiren (türemiş kelime)
gerek-: fiil kökü, -tir: fiilden fiil yapım eki, -en: fiilden isim yapım eki (sıfat-fiil eki)
Çekim (türemiş kelime)
çek-: fiil kökü, -im: fiilden isim yapım eki
İsteyen (türemiş kelime)
iste-: fiil kökü, -y: kaynaştırma ünsüzü, -en: fiilden isim yapım eki (sıfat-fiil eki)
Yukarıda yer alan bütün kelimeler yapım eki veya eklerini aldıklarından türemiş kelimelerdir.
Yukarıda yer alan bütün kelimeler yapım eki veya eklerini aldıklarından türemiş kelimelerdir.
Örnek 7
Türemiş sözcükleri inceleyen öğrenciler okuldan bitkin uzaklaştılar.
Türemiş (türemiş kelime)
türe-: fiil kökü, -miş: fiilden isim yapım eki (sıfat-fiil eki)
Sözcükleri (türemiş kelime)
söz: isim kökü, -cük: isimden isim yapım eki, -ler: çokluk eki -i: belirtme hal eki
İnceleyen (türemiş kelime)
ince: isim kökü, -le-: isimden fiil yapım eki, -y: kaynaştırma ünsüzü, -en: fiilden isim yapım eki (sıfat-fiil eki)
Öğrenciler (türemiş kelime)
öğren-: fiil kökü, -ci: fiilden isim yapım eki, -ler: çokluk eki
Okuldan (türemiş kelime)
oku-: fiil kökü, -l: fiilden isim yapım eki, -dan: uzaklaşma hal eki
Bitkin (türemiş kelime)
bit-: fiil kökü, -kin: fiilden isim yapım eki
Uzaklaştılar (türemiş kelime)
uz: isim kökü, -a: isimden fiil yapım eki, -k: fiilden isim yapım eki, -laş: isimden fiil yapım eki -tı: görülen geçmiş zaman eki, -lar: III. çoğul şahıs eki
Yukarıda yer alan bütün kelimeler yapım eki veya eklerini aldıklarından türemiş kelimelerdir.
Yukarıda yer alan bütün kelimeler yapım eki veya eklerini aldıklarından türemiş kelimelerdir.
Örnek 8
Bitkileri solgun bölgeler düşünceleri, duyguları körelmiş seçkinlere benzer.
Bitkileri (türemiş kelime)
bit-: fiil kökü, -ki: fiilden isim yapım eki, -ler: çokluk eki, -i: belirtme hal eki
Solgun (türemiş kelime)
sol: fiil kökü, -gun: fiilden isim yapım eki
Bölgeler (türemiş kelime)
böl-: fiil kökü, -ge: fiilden isim yapım eki, -ler: çokluk eki
Düşünceleri (türemiş kelime)
düşün-: fiil kökü, -ce: fiilden isim yapım eki
Duyguları (türemiş kelime)
duy-: fiil kökü, -gu: fiilden isim yapım eki
Körelmiş (türemiş kelime)
kör: isim kökü, -el: isimden fiil yapım eki, -miş: fiilden isim yapım eki
Seçkinlere (türemiş kelime)
seç-: fiil kökü, -kin: fiilden isim yapım eki, -ler: çokluk eki, -e: yönelme hal eki
Benzer (türemiş kelime)
beniz: isim kökü, -e: isimden fiil yapım eki, -r: geniş zaman eki
Yukarıda yer alan bütün kelimeler yapım eki veya eklerini aldıklarından türemiş kelimelerdir.
Yukarıda yer alan bütün kelimeler yapım eki veya eklerini aldıklarından türemiş kelimelerdir.
Örnek 9
Çürük sevgiler ölüleri canlandırmaya benzer.
Çürük (türemiş kelime)
çürü-: fiil kökü, -k: fiilden isim yapım eki
Sevgiler (türemiş kelime)
sev-: fiil kökü, -gi: fiilden isim yapım eki, -ler: çokluk eki
Ölüleri (türemiş kelime)
öl-: fiil kökü, -ü: fiilden isim yapım eki, -ler: çokluk eki, -i: belirtme hal eki
Canlandırmaya (türemiş kelime)
can: isim kökü, -lan: isimden fiil yapım eki, -dır: fiilden fiil yapım eki, -ma: fiilden isim yapım eki (isim-fiil eki), -y: kaynaştırma ünsüzü, -a: yönelme hal eki
Benzer (türemiş kelime)
beniz: isim kökü, -e: isimden fiil yapım eki -r: geniş zaman eki
Yukarıda yer alan bütün kelimeler yapım eki veya eklerini aldıklarından türemiş kelimelerdir.
Yukarıda yer alan bütün kelimeler yapım eki veya eklerini aldıklarından türemiş kelimelerdir.
Örnek 10
Salgın hastalıklar çürük yapıları etkiler.
Salgın (türemiş kelime)
sal-: fiil kökü, -gın: fiilden isim yapım eki
Hastalıklar (türemiş kelime)
hasta: isim kökü, -lık: isimden isim yapım eki, -lar: çokluk eki
Çürük (türemiş kelime)
çürü-: fiil kökü, -k: fiilden isim yapım eki
Yapıları (türemiş kelime)
yap-: fiil kökü, -ı: fiilden isim yapım eki, -lar: çokluk eki, -ı: belirtme hal eki
Etkiler (türemiş kelime)
et-: fiil kökü, -ki: fiilden isim yapım eki, -le: isimden fiil yapım eki, -r: geniş zaman eki.
Yukarıda yer alan bütün kelimeler yapım eki veya eklerini aldıklarından türemiş kelimelerdir.
Yukarıda yer alan bütün kelimeler yapım eki veya eklerini aldıklarından türemiş kelimelerdir.
Örnek
Türkiye
yakın zamanda denizaltı üretebilecek.
(deniz+altı= belirtisiz isim tamlaması)
(göz+yaşı= belirtisiz isim tamlaması)
Çocuklar kartopu oynamak için dışarı çıktılar.
(kar+topu= belirtisiz isim tamlaması)
2. Sıfat Tamlaması Şeklinde Oluşan Birleşik İsimler
Örnek
Samsun'dan akşamları Karadeniz'i seyredeceksin.
(Kara+deniz= sıfat tamlaması)
Akdeniz akşamları bir başka olur.
Bu yıl Yenişehir ilçesinde ev kiralayacak.
(Yeni+şehir= sıfat tamlaması)
Buralar sivrisinek bataklığı olmaktan kurtulacak.
(sivri+sinek= sıfat tamlaması)
3. Birleşik Sıfat Şeklinde Oluşan Birleşik İsimler
Örnek
Birçok insan bu ayrıntılara dikkat etmez.
Birtakım kişiler ülkemizi karıştırmaya çalışıyor.
Birkaç arkadaş gezmek için bir araya geldi.
4. Bir İsimle Bir Fiilin Kaynaşması Sonucu Oluşan Birleşik İsimler
Örnek
Çağımızda birçok şeyi bilgisayar bize öğretir.
İki ülke arasında ateşkes ilan edilecek.
5. İki Fiilin Kaynaşması Sonucu Oluşan Birleşik İsimler
Örnek
Ayın sonunda evine bir çekyat almak istiyordu.
Çarşıya bir tutkal almak
için çıkmıştı.
Burası yapboz tahtasına dönüştü neredeyse.
6. İsim Soylu Sözcüklerle Fiilimsilerin Bir Araya Gelmesiyle Oluşan Birleşik İsimler
Örnek
Yanardağ yine lav püskürtmeye başlamıştı.
Akaryakıt almak için benzinliğe uğradı.
Kan akışı için atardamar hayati önem taşır.
Günebakan sevdiği topraklarda yetişir.
7. Yansıma Sözcüklerin Bir Araya Gelmesiyle Oluşan Birleşik İsimler
Örnek
Şakşak sesi hiçbir sese benzemiyordu.
Çıtçıt yansıma bir sözcüktür.
Gırgır sözcüğünün anlamını öğrenmeye çalışıyordu.
Bu çalışmayla başarılı
olacak.
Katılımcılara tek tek teşekkür
etti.
(teşekkür+etmek)
(dert+olmak)
Not: Yabancı
fiillerle oluşturulan birleşik fiillerde ses türemesi ya da düşmesi olursa
yardımcı fiiller bitişik yazılır. Aşağıda koyu yazılan birleşik fiillerin ilki
yabancı, genellikle de Arapça sözcüklerdir.
Örnek
Bütün musibetlere bir bir sabretti.
(sabır+etmek / ses düşmesi)
Çocuğunun acısını gelişiyle hissetti.
(his+etmek / ses türemesi)
Hasta, tedaviyi reddetti.
(red+etmek /ses türemesi)
2. Kurallı Birleşik Fiiller: Belirli kurallar çerçevesinde bir araya gelen iki
fiilin oluşturduğu birleşik fiillerdir. Kurallı birleşik fiiller eylemde
"yeterlilik, tezlik, yaklaşma ve süreklilik" anlamları katar. Bu
fiiller her zaman birleşik yazılır. Kurallı birleşik fiiller dört grupta
incelenir.
a. Yeterlilik Fiili: Fiillere "e+bil-, a+bil-"
yardımcı eylemleri getirilerek yapılır. Yeterlilik fiilleri cümleye çoğunlukla
"gücü yetme" anlamı bazen de "ihtimal" anlamı katar.
Örnek
Vali o okula uğramışsa bizim okula da gelebilir.
(ihtimal)
Bu soruları tek başına çözebilir.
(gücü yetmek)
Yarın arkadaşınla bize uğrayabilir
misiniz? (rica, istek)
Not: Yeterlilik fiilinin olumsuzunda "bil-" fiili
yerine "-a+ma,-e+me" ekleri kullanılır. ("a"
sesi ve olumsuz ekleri birleştirilerek) Buraya özellikle dikkat etmek gerekir.
Örnek
(red+etmek /ses türemesi)
Olumlu Olumsuz
Gelebilirim → gelemem
Yazabilirim → yazamam
Oynayabilir → oynayamam
Not: Sürekli bir şekilde karşılaştığımız için özelikle
belirtmek istiyorum: Yeterlilik fiilinin olumsuz şeklinde iki kelime yoktur.
Yine de birleşik sözcüktür.
Örnek
Gelemem (birleşik fiil)
Gelmem (basit fiil)
Yazamam (birleşik fiil)
Yazmam (basit fiil)
b. Tezlik Fiili: Fiillere "ı+ver-, i+ver-" yardımcı fiilleri getirilerek yapılır. Cümlelere "tezlik, çabukluk, aniden" anlamları katar.
Örnek
Tahtadaki yazıyı hemencecik yazıverdi.
(çabukluk)
Oraya çok kısa bir sürede geliverdi.
(çabukluk)
Birden yolumuza çıkıverdi. (aniden)
c. Sürerlik Fiili: Fiillere "e+dur-",
"e+kal-", "e+gel-" yardımcı fiillerinin getirilmesiyle
oluşur. Sürerlik fiilleri cümleye "devamlılık, süreklilik" anlamları
katar.
Örnek
Misafirlerimiz nedense bugün uyuyakalmışlar.
(süreklilik)
Bu yemekler sürekli böyle yapılagelir.
(süreklilik)
Siz, şimdilik televizyona bakadurun.
(süreklilik)
Not: Sürerlik fiilinin olumsuz çekimi yoktur.
d. Yaklaşma Fiili: Fiillere "e+yaz-, a+yaz-" yardımcı fiilleri
getirilerek yapılır. Fiillere "az kalsın" anlamı katar. Günümüzde
kullanımı yaygın olmayıp onun yerine "az kalsın, neredeyse"
sözcükleri kullanılır.
Örnek
Dikkat etmeyince merdivenlerden düşeyazdı.
(az kalsın, neredeyse)
Adamcağız kazada öleyazdı. (az
kalsın, neredeyse)
Not: Yaklaşma fiilinin olumsuz çekimi yoktur.
3. Anlamca Kaynaşmış (Deyimleşmiş) Birleşik
Fiiller: İki veya daha fazla sözcüğün gerçek
anlamlarından uzaklaşarak diğer sözcüklerle kaynaşmasıyla oluşan birleşik
fiillerdir. Deyimler dilimizde çok fazla yer almakta ve bu başlık altında
değerlendirilmektedir.
Örnek
Söylenenlere bu sefer daha iyi kulak
verin.
Sınavdan önce notlara kısaca göz
attı.
Artık kimse bize kulak asmıyor.
Not: Yukarıda
altı çizili olarak belirtilen deyimlerdeki sözcükler gerçek anlamının dışında
kullanılmışlardır.
Örnek
Çocuk oradakilere birçok taş attı.
(deyim değil)
Müdür konuşmasında ikide bir bize taş
attı. (deyim)
Not: Birleşik
sözcükler oluşumlarına göre farklı şekillerde oluşur:
a. Anlam Kayması Yoluyla Oluşan Birleşik Sözcükler: Birleşiği oluşturan sözcüklerden en az biri gerçek anlamından uzaklaşmışsa o sözcük birleşmiş sayılır. Anlam kayması yoluyla oluşan birleşik fiiller üç şekilde oluşur.
1.
Tüm sözcükleri gerçek anlamından uzaklaşan birleşik sözcükler
Örnek
Suçiçeği: İki sözcük de gerçek anlamından
uzaklaşmıştır. (Bulaşıcı bir hastalık türü)
Kuşburnu: İki sözcük de gerçek anlamından
uzaklaşmıştır. (Avrupa, kuzeybatı Afrika ve Batı
Asya'da yetişen bir tür bitki)
b. Tezlik Fiili: Fiillere "ı+ver-, i+ver-" yardımcı fiilleri getirilerek yapılır. Cümlelere "tezlik, çabukluk, aniden" anlamları katar.
Not: Yaklaşma fiilinin olumsuz çekimi yoktur.
a. Anlam Kayması Yoluyla Oluşan Birleşik Sözcükler: Birleşiği oluşturan sözcüklerden en az biri gerçek anlamından uzaklaşmışsa o sözcük birleşmiş sayılır. Anlam kayması yoluyla oluşan birleşik fiiller üç şekilde oluşur.
2. Birinci sözcüklerin gerçek anlamından uzaklaştığı birleşik sözcükler
Örnek
3. İkinci sözcüklerin gerçek anlamlarından uzaklaştığı bileşik sözcükler
Örnek
Ne+ için: niçin
Çek+ yat: çekyat (fiil+fiil)
Ayrıca bakınız
Ayrıca bakınız
Mükemmel olmuş milyonlarca kez teşekkürlerrr hocam
YanıtlaSilçoooooooooooooooooooooooooooooooooooooooookkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkk güzel olmuş helal olsun
YanıtlaSilBen boyle guzel yalın ve detayli bir anlatim gormedim mukemmel. Elinize sağlik
YanıtlaSilÇok teşekkürler
YanıtlaSilRica ederim. Kolay gelsin.
Sil