CÜMLE
Türkçede
"tümce" olarak isimlendirilir. Bir duyguyu, düşünceyi, eylemi tam
olarak anlatan yargı bildiren söze veya söz grubuna cümle denir. Cümle,
bir ifadeyi, soru, emir veya ünlemi dile getirir. Türkçede cümlenin yapısı
genellikle özne, tümleç ve yüklemden oluşur. Cümlenin temel öğeleri özne ve
yüklemdir. Yargı birimidir. Cümle olabilmenin en önemli koşulu cümlenin yargı
bildirmesidir. Tek sözcükten cümle oluşabilir. Aksine onlarca sözcükten
de oluşmayabilir.
Örnek
1
Yazdı.
Örnek 2
Bak.
Yukarıdaki
ifadeler yargı bildirdikleri için birer cümle niteliğindedir.
Örnek
Dün akşam evimizin bahçesinin içinde iki kişi
Yukarıdaki ifade yargı bildirmediği için cümle sayılmaz.
CÜMLENİN
ÖZELLİKLERİ
1. Cümle, öğelerden oluşur. Öğeler tek
sözcükten oluşabildiği gibi birden fazla sözcükten de oluşabilir.
Örnek
1
Mustafa dün bize geldi.
(öğeler tek sözcükten oluşmuş)
Ö. Z.T. D.T. Y.
Örnek 2
Mustafa'nın
annesi, dün akşam okulun
bahçesindeki çocuklara kulak misafiri olmuştu.
Ö. Z.T. D.T. Y.
Ö. Z.T. D.T. Y.
2. Bir cümlede birden fazla özne ve
yüklem bulunmaz. Diğer öğeler birden fazla olabilir.
Örnek 1
Mustafa geldi.
Ö.
Y.
(tek
özne ve yüklem )
Örnek 2
Mustafa dün seni evde arkadaşını bu
akşam okulda aramış.
Ö.
Z.T. N. D.T.
N.
Z.T. D.T.
Y.
(Yukarıdaki
cümlede iki nesne, iki dolaylı tümleç, iki zarf tümleci yer almaktadır.)
3. Bütün öğelerin yer aldığı tam bir
cümlede; özne, yüklem, nesne, dolaylı tümleç ve zarf tümleci yer alır.
Osman, dün akşam evde seni sordu.
Ö.
Z.T. D.T. N.
Y.
A. Anlamı Bakımından Cümleler
1. Olumlu Cümle: Yüklemin
bildirdiği işin yapıldığını, gerçekleştiğini belirten cümlelerdir.
Türkçede olumsuzluk, bazı ek ve sözcüklerle yapılır.
Dün hava çok güzeldi. (olumlu isim
cümlesi)
Bizimkiler yarın akşam gelecekler. (olumlu
fiil cümlesi)
2. Olumsuz Cümle: Yüklemin bildirdiği işin
gerçekleşmediğini anlatan cümlelerdir. Olumlu isim cümleleri "yok,
değil" sözcükleri ve "-sız" ekiyle
olumsuz şekle dönüştürülür.
Evinize gelen o değildi.
(olumsuz isim cümlesi)
Örnek 2
Konserde kimse yoktu.
(olumsuz isim cümlesi)
Örnek 3
Tuba, çok güçsüzdü.
(olumsuz isim cümlesi)
Örnek 4
Okula gitmemiş.
(olumsuz fiil cümlesi)
3. Soru Cümlesi: Bir duygu veya düşünceyi soru yoluyla açıklayan cümlelere soru cümlesi
denir. Dilimizde soru anlamı soru sıfatı, soru zamiri, soru
zarfı veya soru edatıyla sağlanır.
Bakkaldan beni soran
sen miydin? (soru edatıyla sağlanmış)
Örnek 2
İstanbul'a ne
zaman gideceksin? (soru zarfıyla sağlanmış)
Örnek 3
Çarşıdan ne aldın?
(soru zamiriyle sağlanmış)
Örnek 4
Hangi mahallede yaşıyorsun?
(soru sıfatıyla sağlanmış)
4. Koşul Cümlesi: Yan cümlesi şart kipiyle çekimlenen
yani yargının gerçekleşmesini bir koşula bağlayarak anlatan cümlelerdir.
Örnek 1
Eve erken gelirsen oraya gideriz. (Cümle
"-se,-sa" ekiyle koşul cümlesi olmuş.)
Örnek 2
Ders çalışırsanız başarılı
olursunuz. (Cümle "-se,-sa" ekiyle koşul cümlesi olmuş.)
5. Ünlem Cümlesi: Özlem, üzüntü, sevinç, heyecan,
korku gibi bir duyguyu, bir heyecanı yansıtan cümlelerdir.
Örnek 1
Eyvah aldandık, şu güzeranı hayatı sabit
zannettik!
Örnek 2
Yine mi kaçırdık uçağı Allah'ım!
6. Emir Cümlesi: Yüklemi emir
kipiyle çekimlenmiş cümlelere denir. Emir kipinin I. tekil ve II. çoğul
çekimleri olmaz.
----
gel
gelsin
----
gelin, geliniz
gelsinler
B.
Yüklemi Bakımından Cümleler
1. Fiil Cümlesi: Yüklemi çekimli bir fiil olan cümlelere fiil cümlesi denir.
Örnek 1
Okulumuza yeni
öğretmenler geldi. (fiil cümlesi)
Not: Fiilimsilerin yüklem olduğu cümleler isim cümlesidir.
Örnek 1
Bütün düşüncesi bir an
evvel eve gitmekti. (isim cümlesi )
Örnek 2
Kabahat hem giden de hem
gelendedir. (isim cümlesi)
2. İsim Cümlesi: Yüklemi ek fiil almış veya ad soylu bir sözcük olan cümlelere
isim cümlesi denir.
Örnek 1
Betül, belki de okulun en
çalışkanıydı.
Örnek 2
Uçun kuşlar uçun burada
vefa yoktur.
Örnek 3
Projelerimiz, geleceğimiz
içindir.
C. Yükleminin Yeri Bakımından Cümleler
1. Kurallı (Düz) Cümle: Yüklemi sonda bulunan cümlelere kurallı (düz) cümle denir.
Örnek 1
Ne zaman seni ansam kuşlar buradan göçer.
2. Devrik Cümle: Yüklemi sonda bulunmayan cümlelere denir.
Örnek 1
Bilmezdim şarkıların bu kadar dokunaklı
olduğunu.
3. Eksiltili
Cümle: Yargısı tam olmayan, yüklemi
belirtilmemiş cümlelere denir.
Örnek 1
İnsanı can evinden vuran…
D. Yapısı
Bakımından Cümleler
1. Basit Cümle: İçerisinde tek bir yargı bulunan cümlelere denir.
Örnek 1
Toprağını, suyunu özledim köyümün.
2. Birleşik Cümle: İçerisinde birden fazla
yargı barındıran yan ve temel cümleciklerden oluşan cümlelere
denir. Birleşik cümleler dört grupta incelenir.
a. Girişik Birleşik
Cümle: İçerisinde fiilimsi bulunan cümlelerdir. Yan
cümle fiilimsinin olduğu, temel cümle de yüklemin bulunduğu bölümdür. Bir
cümlede ne kadar fiilimsi varsa o cümlede o kadar yan cümle var demektir.
Örnek 1
Seni seveni sen de sev.
Örnek 2
Gelen gideni aratır.
b. Şartlı Birleşik Cümle: Yan cümleciğin yüklemi dilek-şart, çekimli bir fiil veya ek fiilin
şart çekimi isim soylu bir sözcük ise o cümle şartlı birleşik cümle olur.
Örnek 1
Yazarsan çabuk öğrenirsin.
c. İç içe Birleşik Cümle: Başkalarına ait sözlerin değiştirilmeden bir başkasına aktarıldığı
cümlelere denir.
Örnek 1
Ben seni anlıyorum,
dedi.
d. İlgi Cümlesi: "ki" bağlacıyla birbirine bağlanan cümlelere denir.
Örnek 1
Emanete sahip çık ki
münafık olmayasın.
3. Sıralı Cümle: Aralarında noktalı virgül, virgül veya bağlaç bulunan bağımsız
cümlelerden meydana gelen cümlelere sıralı cümle denir. İkiye ayrılır.
a. Bağımsız Sıralı Cümle: Özne, tümleç ve yüklemleri farklı olan yani öğe ortaklığı bulunmayan
cümlelerdir.
Örnek 1
Çamların kozalakları düşüyor, kış, yavaş
yavaş geliyor.
Örnek 1
Mustafa, zamanında derse girdi, dersi
dinledi. (özne ortak)
Örnek 2
O, eve; Esra okula gitti. (yüklem
ortak)
Örnek 3
Hasan evini boyadı, temizledi. (özne ve
nesne ortak)
Ayrıca bakınız
Cümle
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder