CÜMLE
Türkçede
"tümce" olarak isimlendirilir. Bir duyguyu, düşünceyi, eylemi tam
olarak anlatan; yargı bildiren söze veya söz grubuna cümle denir. Cümle,
bir ifadeyi, soru, emir veya ünlemi dile getirir. Türkçede cümlenin yapısı
genellikle özne, tümleç ve yüklemden oluşur. Cümlenin temel öğeleri özne ve
yüklemdir. Yargı birimidir. Cümle olabilmenin en önemli koşulu cümlenin yargı
bildirmesidir. Tek sözcükten cümle oluşabilir. Aksine onlarca sözcükten
de oluşmayabilir.
Örnek
1
Yazdı.
Örnek 2
Bak.
Yukarıdaki
ifadeler yargı bildirdikleri için birer cümle niteliğindedir.
Örnek
Dün akşam evimizin bahçesinin içinde iki kişi
Yukarıdaki ifade yargı bildirmediği için cümle sayılmaz.
CÜMLENİN
ÖZELLİKLERİ
1. Cümle, öğelerden oluşur. Öğeler tek
sözcükten oluşabildiği gibi birden fazla sözcükten de oluşabilir.
Örnek
1
Mustafa dün bize geldi.
(öğeler tek sözcükten oluşmuş)
Ö. Z.T. D.T. Y.
Örnek 2
Mustafa'nın
annesi, dün akşam okulun
bahçesindeki çocuklara kulak misafiri olmuştu.
Ö. Z.T. D.T. Y.
Ö. Z.T. D.T. Y.
2. Cümlenin çekimli bir fiilden oluşması
gerekir. Eksiltili cümlelerde çekimli fiil olmaz. Eksik olan yer zihinde
tamamlanır.
Örnek
1
-Baban geldi
mi?
Örnek 2
-Evet. (Evet,
geldi) Parantez içerisindeki kısmı biz zihnimizde tamamlarız.
3. Türkçe bir cümlede; fiil, fiilimsi,
isim, zamir, sıfat, zarf, edat, bağlaç gibi sözcük türleri yer alır.
Örnek 1
Güzel resimler taşıyan çocuk da, onları senin için şimdi aldım, diyordu.
sıfat
isim fiilimsi isim bağ.
zamir zamir edat zarf
fiil fiil
4. Bir cümlede birden fazla özne ve
yüklem bulunmaz. Diğer öğeler birden fazla olabilir.
Örnek 1
Mustafa geldi.
Ö.
Y.
(tek
özne ve yüklem )
Örnek 2
Mustafa dün seni evde arkadaşını bu
akşam okulda aramış.
Ö.
Z.T. N. D.T.
N.
Z.T. D.T.
Y.
(Yukarıdaki
cümlede iki nesne, iki dolaylı tümleç, iki zarf tümleci yer almaktadır.)
5. Bütün öğelerin yer aldığı tam bir
cümlede; özne, yüklem, nesne, dolaylı tümleç ve zarf tümleci yer alır.
Örnek 1
Osman, dün akşam evde seni sordu.
Ö.
Z.T. D.T. N.
Y.
6. Cümle öğesi sayılmayan cümle dışı
unsurlar da cümlede yer alabilir. Hitaplar, ünlemler, bağlaçlar cümle
öğesi sayılmaz. Bunlar cümle dışı unsur olarak kabul edilir.
Örnek 1
Fakat beni
anlamak istemiyorsun. (Bağlaç-cümle dışı unsur)
Babacığım, seni çok özledik!
(Hitap-cümle dışı unsur)
Tüh, düşündüklerimi unuttum! (Ünlem-cümle
dışı unsur)
Eyvah tüm bildiklerimi
unuttum! (Ünlem-cümle dışı unsur)
7. Türkçede cümle düzeyinde özne-yüklem
uygunluğu belirli özellikler taşır. Söz dizimi için bu uygunluk önemlidir. Bu
durum aşağıda ayrıntılı bir şekilde anlatılmıştır.
Özne-Yüklem Uygunluğu
a. Tekillik-Çoğunluk Açısından Uygunluk
1. Öznenin tekil olduğu cümlelerde yüklem tekil, çoğul olduğu cümlelerde yüklem çoğul olur.
Örnek 1
Mustafa hava
karardıktan sonra evine gitti. (özne de yüklem de tekil)
Özne
Yüklem
Örnek 2
Hepimiz her
zaman başarılı olamayabiliriz. (özne de yüklem de çoğul)
Özne
Yüklem
2. Öznenin çoğul insan ismi olduğu durumlarda yüklem cümle içerisinde tekil de çoğul da olabilir.
Örnek 1
Çocuklar koşa koşa
evlerine gitti.
Özne
Yüklem
Örnek 2
Çocuklar koşa koşa
evlerine gittiler.
Özne
Yüklem
3. İnsan dışındaki varlıklar çoğul özne olduklarında yüklem tekil olur.
Örnek 1
Ağaçlar yapraklarını döktü. (Doğru)
Ağaçlar yapraklarını döktüler.
(Yanlış)
Örnek 2
Kuşlar havada uçuştu. (Doğru)
Kuşlar havada uçuştular. (Yanlış)
Örnek 3
Işıklar söndü. (Doğru)
Işıklar söndüler. (Yanlış)
Örnek 4
Kollarım kar atmaktan yoruldu. (Doğru)
Kollarım kar
atmaktan yoruldular. (Yanlış)
Örnek 5
Bağrışmalar bizi korkuttu. (Doğru)
Bağrışmalar bizi korkuttular. (Yanlış)
4. Bir cümle içerisinde insan dışındaki
çoğul özneler "kişileştirme" sanatı olduğu zamanlar yüklem çoğul
olabilir.
Örnek 1
Tekerlekler yollara bir şeyler anlatıyorlar.
5. Söylemek istediklerimize küçümseme,
saygı, incelik, alay anlamı kattığımızda özne tekil, yüklem çoğul olabilir.
Örnek 1
Abdullah Bey bize teşrif ettiler.
Örnek 2
Beyefendi size uğrayacaklar.
b. Kişi Açısından Uygunluk
1. Cümle içinde özne hangi kişi ise yüklem de o kişiye göre çekimlenir.
Ben senin beni sevebilme ihtimalini sevdim. (Özne I. tekil kişi; yüklem de I. tekil şahıs eki almış.)
2. Özne I. ve II. kişiden oluşursa yüklem
I. çoğul kişi olur.
Özne I. ve III. kişiden
oluşursa yüklem I. çoğul kişi olur.
Özne I, II. ve III. kişiden
oluşursa yüklem I. çoğul kişi olur.
Özne II. ve III. kişiyse
yüklem II. çoğul kişi olur.
Örnek 1
Ben ve Mustafa geldik.
Ben ve o geldik.
Ben, sen ve İbrahim geldik.
Sen
ve Ahmet geldiniz.
3. Sayıların çoğul yaptığı öznelerin yer
aldığı cümle içerisindeki yüklem tekil olur.
Örnek 1
Üç kardeş bize geldi.
Okulda 46 öğretmen çalışıyor.
4. Bir cümledeki özneler içerisinde eğer I.
kişi bulunursa yüklem I. çoğul; I. kişi bulunmazsa yüklem II. çoğul kişi olur.
(ikinci çoğul kişi varsa)
Örnek 1
Geçen akşam ben, sen ve Yusuf gelmiştik.
Geçen akşam sen ve Yusuf gelmiştiniz.
Türkçede cümleler çeşitli isimler altında incelenir. Bunlar:
A. Anlamı Bakımından Cümleler
1. Olumlu Cümle: Yüklemin
bildirdiği işin yapıldığını, gerçekleştiğini belirten cümlelerdir.
Türkçede olumsuzluk, bazı ek ve sözcüklerle yapılır.
Örnek 1
Dün hava çok güzeldi. (olumlu isim
cümlesi)
Bizimkiler yarın akşam gelecekler. (olumlu
fiil cümlesi)
2. Olumsuz Cümle: Yüklemin bildirdiği işin
gerçekleşmediğini anlatan cümlelerdir. Olumlu isim cümleleri "yok,
değil" sözcükleri ve "-sız" ekiyle
olumsuz şekle dönüştürülür.
Örnek 1
Evinize gelen o değildi.
(olumsuz isim cümlesi)
Örnek 2
Konserde kimse yoktu.
(olumsuz isim cümlesi)
Örnek 3
Tuba, çok güçsüzdü.
(olumsuz isim cümlesi)
Örnek 4
Okula gitmemiş.
(olumsuz fiil cümlesi)
Not: Bir cümlenin yükleminde
olumsuzluk bildiren ek ya da sözcük yoksa cümle biçimce olumlu; varsa cümle
biçimce olumsuzdur.
Örnek 1
Düğüne pazar gideceğiz.
(Biçimce ve anlamca olumlu cümle)
Örnek 2
Düğüne pazar
gitmeyeceğiz. (Biçimce ve anlamca olumsuz cümle)
Not: Biçimde olumlu her cümle,
anlamca olumlu olmayabilir.
Örnek 1
Bu hesabın içinden
çıkabilirsen çık. (Çıkamazsın anlamındadır. Biçimce olumlu, anlamca olumsuz
cümle)
Örnek 2
Ne gelen var ne giden.
(Yok anlamındadır. Biçimce olumlu, anlamca olumsuz cümle)
Not: Bir cümle içinde olumsuzluk
bildiren tek bir ek varsa, o cümle biçim ve anlamca olumsuz cümledir. Bir
cümlede olumsuzluk bildiren ek ya da sözcük iki tane ise o cümle
biçimce olumsuz, anlamca olumlu cümle sayılır.
Örnek 1
Evimizin yolunu biliyor değil. (bilmiyor
anlamındadır. Biçimce ve anlamca olumsuz cümle)
Örnek 2
Ders çalışmayın
gençler yeter. (Biçimce ve anlamca olumsuz cümle)
Örnek 3
Seni sevmiyor değilim.
(Seviyorum anlamındadır. Biçimce olumsuz, anlamla olumlu cümledir.)
3. Soru Cümlesi: Bir duygu veya düşünceyi soru yoluyla açıklayan cümlelere soru cümlesi
denir. Dilimizde soru anlamı soru sıfatı, soru zamiri, soru
zarfı veya soru edatıyla sağlanır.
Örnek 1
Bakkaldan beni soran
sen miydin? (soru edatıyla sağlanmış)
Örnek 2
İstanbul'a ne
zaman gideceksin? (soru zarfıyla sağlanmış)
Örnek 3
Çarşıdan ne aldın?
(soru zamiriyle sağlanmış)
Örnek 4
Hangi mahallede yaşıyorsun?
(soru sıfatıyla sağlanmış)
Not: Soru cümleleri gerçek ve sözde
soru cümleleri olmak üzere ikiye ayrılır. Gerçek soru cümleleri cevap
gerektiren, sözde soru cümleleri cevap gerektirmeyen cümlelerdir.
Örnek 1
Niçin ders çalışmıyorsun?
(Gerçek soru cümlesi )
Örnek 2
Seni tanımaz mıyım? (Gerçek
soru cümlesi )
4. Koşul Cümlesi: Yan cümlesi şart kipiyle çekimlenen
yani yargının gerçekleşmesini bir koşula bağlayarak anlatan cümlelerdir.
Örnek 1
Eve erken gelirsen oraya gideriz. (Cümle
"-se,-sa" ekiyle koşul cümlesi olmuş.)
Örnek 2
Ders çalışırsanız başarılı
olursunuz. (Cümle "-se,-sa" ekiyle koşul cümlesi olmuş.)
5. Ünlem Cümlesi: Özlem, üzüntü, sevinç, heyecan,
korku gibi bir duyguyu, bir heyecanı yansıtan cümlelerdir.
Örnek 1
Eyvah aldandık, şu güzeranı hayatı sabit
zannettik!
Örnek 2
Yine mi kaçırdık uçağı Allah'ım!
6. Emir Cümlesi: Yüklemi emir
kipiyle çekimlenmiş cümlelere denir. Emir kipinin I. tekil ve II. çoğul
çekimleri olmaz.
----
gel
gelsin
----
gelin, geliniz
gelsinler
B.
Yüklemi Bakımından Cümleler
1. Fiil Cümlesi: Yüklemi çekimli bir fiil olan cümlelere fiil cümlesi denir.
Örnek 1
Okulumuza yeni
öğretmenler geldi. (fiil cümlesi)
Örnek 2
Furkan babasına gülün en
güzelini vermişti. (fiil cümlesi)
Not: Fiilimsilerin yüklem olduğu cümleler isim cümlesidir.
Örnek 1
Bütün düşüncesi bir an
evvel eve gitmekti. (isim cümlesi )
Örnek 2
Kabahat hem giden de hem
gelendedir. (isim cümlesi)
2. İsim Cümlesi: Yüklemi ek fiil almış veya ad soylu bir sözcük olan cümlelere
isim cümlesi denir.
Örnek 1
Betül belki de okulun en
çalışkanıydı.
Örnek 2
Uçun kuşlar uçun burada
vefa yoktur.
Örnek 3
Projelerimiz, geleceğimiz
içindir.
Not: Yüklemde kullanılan
ortak köklü sözcüklerin isim mi fiil mi oldukları cümledeki kullanımı belirler.
Örnek 1
Bu notlarda her şey var.
(isim cümlesi)
Örnek 2
Bu notlarla çalışan
hedefine daha çabuk varır. (fiil cümlesi)
C. Yükleminin Yeri Bakımından Cümleler
1. Kurallı (Düz) Cümle: Yüklemi sonda bulunan cümlelere kurallı (düz) cümle denir.
Örnek 1
Furkan'a güzel bir gelecek bırakmak
istiyorum.
Örnek 2
Ne zaman seni ansam kuşlar buradan göçer.
2. Devrik Cümle: Yüklemi sonda bulunmayan cümlelere denir.
Örnek 1
Bilmezdim şarkıların bu kadar dokunaklı
olduğunu.
Örnek 2
Aklımdan mı çıkar o güzelim yıllarım.
3. Eksiltili
Cümle: Yargısı tam olmayan, yüklemi
belirtilmemiş cümlelere denir.
Örnek 1
İnsanı can evinden vuran…
D. Yapısı
Bakımından Cümleler
1. Basit Cümle: İçerisinde tek bir yargı bulunan cümlelere denir.
Örnek 1
Toprağını, suyunu özledim köyümün.
Örnek 2
Mustafa, okulun en başarılı öğrencisidir.
2. Birleşik Cümle: İçerisinde birden fazla
yargı barındıran yan ve temel cümleciklerden oluşan cümlelere
denir. Birleşik cümleler dört grupta incelenir.
a. Girişik Birleşik
Cümle: İçerisinde fiilimsi bulunan cümlelerdir. Yan
cümle fiilimsinin olduğu, temel cümle de yüklemin bulunduğu bölümdür. Bir
cümlede ne kadar fiilimsi varsa o cümlede o kadar yan cümle var demektir.
Örnek 1
Seni seveni sen de sev.
Örnek 2
Gelen gideni aratır.
Örnek 3
Ona bakınca annemi
hatırlıyorum.
b. Şartlı Birleşik Cümle: Yan cümleciğin yüklemi dilek-şart, çekimli bir fiil veya ek fiilin
şart çekimi isim soylu bir sözcükse o cümle şartlı birleşik cümle olur.
Örnek 1
Yazarsan çabuk öğrenirsin.
Örnek 2
Paran çoksa kefil ol.
c. İç içe Birleşik Cümle: Başkaslarına ait sözlerin değiştirilmeden bir başkasına aktarıldığı
cümlelere denir.
Örnek 1
Ben seni anlıyorum,
dedi.
Örnek 2
Öğretmen: "Çok ders
çalışalım." dedi.
d. İlgi Cümlesi: "ki" bağlacıyla birbirine bağlanan cümlelere denir.
Örnek 1
Çalış ki başarasın.
Örnek 2
Emanete sahip çık ki
münafık olmayasın.
3. Sıralı Cümle: Aralarında noktalı virgül, virgül veya bağlaç bulunan bağımsız
cümlelerden meydana gelen cümlelere sıralı cümle denir. İkiye ayrılır.
a. Bağımsız Sıralı Cümle: Özne, tümleç ve yüklemleri farklı olan yani öğe ortaklığı bulunmayan
cümlelerdir.
Örnek 1
Ali okula gitti, okulda kimse yoktu.
Örnek 2
Çamların kozalakları düşüyor, kış, yavaş
yavaş geliyor.
Örnek 1
Mustafa zamanında derse girdi, dersi
dinledi. (özne ortak)
Örnek 2
O, eve; Esra okula gitti. (yüklem
ortak)
Örnek 3
Hasan evini boyadı, temizledi. (özne ve
nesne ortak)
Ayrıca bakınız
Cümle
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder