Edebiyat Okulu: Birleşik Cümle Nedir? Örnekler

İçerisinde birden fazla yargı barındıran yan ve temel cümleciklerden oluşan cümlelere denir. Birleşik cümlelerde kesinlikle tek yüklem vardır. Birleşik cümleleri daha iyi anlamak için "yan cümlecik" ve "temel cümlecik" kavramlarını bilmek gerekir. Birleşik cümle= yan cümlecik+temel cümlecik.

Temel cümlecik: Yüklemi çekimli bir fiil ya da ek fiil almış ad soylu bir sözcük olan cümleciklere denir. Cümlede asıl yargının, yani yüklemin olduğu cümledir.

Örnek

Yağmur dinince dışarı fırladı.
("dinince" fiilimsinin olduğu yan cümlecik)
Yan cümlecik+temel cümlecik= birleşik cümle

Çalışırsan başarırsın.
("çalışırsan" dilek-şart çekimli fiilin olduğu yan cümlecik)
Yan c. + temel c.= Birleşik cümle

Yan cümlecik: Yüklemi fiilimsi, dilek-şart çekimli bir fiil ya da aktarma söz olan cümleciklere denir. Daha çok fiilimsilerin olduğu kısımdır. Bazen de çekimli fiillerle oluşur. Yan cümlecikler, cümlenin bir öğesidir. Aşağıdaki örneklerde koyu yazılmış yerler birer yan cümleciktir.

Örnek

Onu çizip bitirdi.

(Yan cümlecik fiilimsiden oluşmuş.)

Akşam size mutlaka uğrarım, demişti.

(İç cümle, yan cümlecik olmuş.)

Birleşik cümleler dört grupta incelenir:

a) Girişik Birleşik Cümle

İçerisinde fiilimsi bulunan cümlelere denir. Yan cümlecik fiilimsinin olduğu bölüm, temel cümlecik de yüklemin bulunduğu bölümdür. Bu cümlelerde yan cümlecik temel cümleciğin herhangi bir öğesi de olabilir bir parçası da.

Açıklamalı Örnekler

Kaybedenler yalnızca vazgeçenlerdir.

Cümlede yan cümlecik olan yer "kaybedenler" sözüdür. Sözcük, sıfat-fiil eki almıştır. Yükleme sorulan sorudan yan cümleciğin "özne" görevinde olduğu anlaşılır.

Abdal ata binince bey oldum sanır.

Cümlede yan cümlecik altı çizili yer olan "Abdal ata binince" söz grubudur. Bunun yan cümlecik olmasını sağlayan da "-ince" zarf-fiil ekidir. Yan cümlecik cümlede "zarf tümleci" görevindedir.

Örnekler

Koyu yazılmış yerler yan cümlecik diğer yerler temel cümleciktir.

Arı, bal alacak çiçeği bilir. (yan cümlecik: belirtili nesne)

Bin ölçüp bir biçmeliyiz. (yan cümlecik: zarf tümleci)

Çok bilen çok yanılır. (yan cümlecik: özne)

İp inceldiği yerden kopar. (yan cümlecik: dolaylı tümleç)

Not: Bir cümlede ne kadar fiilimsi varsa o cümlede o kadar yan cümlecik var demektir.

Örnek

Ağlayarak yürürken düşüp bacağını kırmış.

Yukarıdaki cümlede üç yan cümlecik vardır. "ağlayarak" zarf-fiili, "yürürken" zarf-fiili ve "düşüp" zarf-fiili yan cümlecik oluşturmuşlardır.

Gelen, gideni görmeden koşa koşa gitti.

Cümlede dört yan cümlecik yer almaktadır. Cümlede "gelen" sıfat-fiili, "giden" sıfat-fiili, "görmeden" zarf fiili ve "koşa koşa" zarf fiili yan cümlecik oluşturmuşlardır.

b) Şartı Birleşik Cümle

Yan cümleciğin yüklemi temel cümleye şart anlamı katarak bağlanmışsa o cümle şartlı birleşik cümle olur. Yan cümlecik "-se, -sa" şart kipi ekiyle temel cümleye bağlanır. Ana cümleyi genellikle zaman, şart, benzetme ve sebep açısından tamamlar.

Açıklamalı Örnekler

Çanağa ne doğrarsan kaşığına o çıkar.

Yukarıdaki cümle şartlı birleşik cümledir. Altı çizili yer olan "çanağa ne doğrarsan" sözü yan cümleciği oluşturur. "-se, -sa" şart kipi eki cümleyi şartlı birleşik cümle yapmıştır. "kaşığına o çıkar" söz grubu da temel cümlenin olduğu yerdir.

Güzelce çalışırsan kazanırsın sınavı.

Yukarıdaki cümlede altı çizili yer yan cümleciği oluşturur. Yan cümlecik temel cümleciğe şart kipi ekiyle bağlanmıştır. Cümle, böylelikle şartlı birleşik cümle olmuştur.

c) İç içe Birleşik Cümle

Başkasına ait sözlerin değiştirilmeden bir başkasına aktarıldığı cümlelere denir. İç içe birleşik cümleler, bir cümle ile onun içerisinde yer alan bir başka cümleden oluşur. Bu cümle aynı zamanda diğer cümlenin bir öğesini oluşturur.

Açıklamalı Örnekler

Ben seni anlıyorum, dedi.

Cümlenin öğelerini bularak konuyu öğrenmiş olacağız. Şöyle ki "anlıyorum" ve "dedi" sözcükleri öğeler bulunmadan iki çekimli yüklem gibi görünmektedir. Oysa kesinlikle birleşik cümlelerde iki yüklem olmaz. İki yüklem varsa sıralı cümlelere bakmak gerekir. Yukarıdaki cümlede altı çizili olan yer yan cümleciktir ve bu, temel cümlenin belirtisiz nesnesi durumundadır. Temel cümleciğin yüklemine "Ne?" sorusu sorularak bulunur.

Abdullah: "Seni her zaman yanımda görmek istiyorum." dedi.

Cümlede altı çizili olan yer yan cümleciktir. Cümlenin öğeleri şu şekildedir: özne+ belirtisiz nesne+ yüklem. Öyleyse yan cümlecik "belirtisiz nesne" görevindedir.

d) İlgi Cümlesi (Ki'li Birleşik Cümle)

"ki" bağlacıyla birbirine bağlanan cümlelere denir. Bu bağlaç, Farsçadan Türkçeye geçen bir bağlama edatıdır. Çekimli fiillerden sonra gelir. Yan cümlecik "ki" bağlacı vasıtasıyla temel cümleciğe bağlanır. "ki" bağlacı özne, nesne gibi öğeleri temel cümleye bağlar. Temel cümle genellikle "ki" bağlacından önceki yerdir.

Örnek

Emanete sahip çık ki münafık olmayasın.

Dürüst ol ki kazancın daim olsun.

Ayrıca bakınız

Anlamı Bakımından Cümleler

Yüklemi Bakımından Cümleler