Edebiyat Okulu: Ünlü Daralması

Türkçede bazı kelimelerde "-a, -e" ünlülerinin bir nedenle darlaşarak "-ı, -i, -u, -ü" dar ünlülerine dönüşmesine ünlü daralması denir. Bu kelimeler kök ya da gövde şeklinde bulunan fiillerdir. Fiillerde meydana gelen bu ses olayı iki biçimde karşımıza çıkar.

a. Türkçede geniş ünlüyle (-a, -e) biten sözcükler "-yor" eki aldığı zaman "-yor" eki o sözcüklerin geniş ünlüsünü "-ı, -i, -u, -ü" seslerine çevirerek daraltır.

Ünlü daralmasında;

a sesi → ı veya u sesine,

e sesi → i veya ü sesine dönüşür.

Örnek

Ağla-yor → ağlıyor

Anla-yor → anlıyor

Ara-yor → arıyor

Başla-yor → başlıyor

Bekle-yor → bekliyor

Cevapla-yor → cevaplıyor

De-yor → diyor

Dinle-yor → dinliyor

Dile-yor → diliyor

Düşle-yor → düşlüyor

Hopla-yor → hopluyor

İzle-yor → izliyor

Oyna-yor → oynuyor

Özle-yor → özlüyor

Gizle-yor → gizliyor

Gözle-yor → gözlüyor

Kana-yor → kanıyor

Kapla-yor → kaplıyor

Kutla-yor → kutluyor

Planla-yor → planlıyor

Sakla-yor → saklıyor

Süsle-yor → süslüyor

Söyle-yor → söylüyor

Temizle-yor → temizliyor

Tuzla-yor → tuzluyor

Yakala-yor → yakalıyor

Yaşa-yor → yaşıyor

Ye-yor → yiyor

Ünlü Daralması ile İlgili Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar

1. "-ı, -i, -u, -ü" seslerini ilgili sözcüğün ''-yor'' ekinden önce gelen "-a veya -e" seslerine dönüştürüp sözcüğü yeniden okumalıyız. Bu şekilde bir sözcük ortaya çıkarsa orada ünlü daralması var demektir. Yoksa o sesler (-ı, -i, -u, -ü) "yardımcı ünlü"dür.

Örnek

"Bekli-yor" kelimesi "bekle-" olabildiği için ünlü daralmasıdır.

"Yapı-yor" kelimesi "Yapa-" olamadığı için yardımcı ünlüdür.

b. Türkçede "ye-, de-, ne" sözcüklerinin kimi kullanımlarında "y" kaynaştırma ünsüzünden önce gelen geniş ünlü daralır. Kimi kullanımlarda ise ünlü daralması olmaz. Bunların dışındaki sözcüklerde "y" kaynaştırma ünsüzünden önceki geniş ünlüde daralma olmadığı gibi bu yazımlar da yazım yanlışı sayılır.

Örnek

De-y-ecek → diyecek

Ne-y-e → niye

De-y-erek → diyerek

De–y-e → diye

De-y-en → diyen

Ye-y-ecek → yiyecek

Ye-y-en-ler → yiyenler

Ye-y-elim → yiyelim

Ye-y-erek → yiyerek

Ye-y-ince → yiyince

Ye-y-ip → yiyip

Uyarı: "Deyince" ve "deyip" sözcüklerindeki "y" sesi ünlü daralması oluşturmaz. Bu, dilimizde bir istisnadır.

De – y – ince → de – y – ince (Ünlü daralması olmamıştır.)

De - y - ip → de - y - ip (Ünlü daralması olmamıştır.)

2. Dilimizde iki ünsüz arasına giren bazı yardımcı sesler ünlü daralmasına benzer. Bu sözcükler ünlü daralması değildir. Bu sözcüklerde geçen "-yor" ekini silip "-ı, -i, -u, -ü" harflerini "-e, -a" seslerine dönüştürdüğümüzde anlamsız bir kelime kökü ya da gövdesi ile karşılaşırız.

Örnek

Dolduruyor

Geliyor

Yazıyor

Yakıyor

Bitiriyor

Bakıyor

İniyor

Çıkıyor

Üzüyor

Sönüyor

Yüzüyor

Kazıyor

3. "-yor" ekinden önce gelen "-ma, -me" olumsuzluk ekleri her zaman daralmaya uğrar.

Örnek

Yazma+yor → yazmıyor

Gelme+yor → gelmiyor

Anlama+yor → anlamıyor

Öpme+yor → öpmüyor

Doyma+yor → doymuyor

Dinleme+yor → dinlemiyor

Bakma+yor → bakmıyor

Seçme+yor → seçmiyor

Susma+yor → susmuyor

Çözme+yor → çözmüyor

Okuma+yor → okumuyor

Gülme+yor → gülmüyor

Korkma+yor → korkmuyor

4. Türkçede "ye-, de-, ne" sözcükleri dışında "y" ünsüzünün daraltmış olduğu bütün yazımlar yanlıştır. Bunlar aynı zamanda yazım yanlışıdır.

Örnek

Doğru Yazım Yanlış Yazım

İzleyecek izliyecek

Dinleyelim dinliyelim

Ağlayacak ağlıyacak

Anlayabilir anlıyabilir

Atlayarak atlıyarak

Başlayacak başlıyacak

Bilmeyecek bilmiyecek

İnmeyecek inmiyecek

Bekleyecek bekliyecek

Düzenleyecek düzenliyecek

Söyleyecek söyliyecek

Gizleyeli gizliyeli

Yaşayacak yaşıyacak