Edebiyat Okulu: Ses Bilgisi ve Seslerin Özellikleri

SES BİLGİSİ VE SESLERİN ÖZELLİKLERİ

SES BİLGİSİ

Ses bilgisi ve seslerin özelliklerine geçmeden evvel "ses"in tanımını yapmak gerekir. Ses, dilin en küçük birimi olarak kabul edilir. Sesler, şekle dönüştüklerinde harf ismini alır. Ciğerlerden gelen havanın ses yolunda titreşiminin kulağın duyabildiği derecesine ses denir. Ses, dilin en küçük birimidir. Konuşmamıza yarayan sesler, birer şekille gösterilir. Bu şekillere Türkçede harf denir. Türkçede ünlü (sesli) ve ünsüz (sessiz) olmak üzere 29 harf vardır. Bunların 8 tanesi ünlü, 21 tanesi de ünsüzdür

Türkçede sesler, temelde ikiye ayrılır:

A. Ünlüler (Sesliler)

B. Ünsüzler (Sessizler)

olmak üzere ikiye ayrılır.

A. Ünlüler (Sesliler)

Ünlüler, ses yolunda herhangi bir engele uğramadan çıkan harflerdir. Türkçede 8 ünlü harf bulunmaktadır: a, e, ı, i, o, ö, u, ü

Ünlülerin Özellik Tablosu

	Düz		Yuvarlak
	Geniş	Dar	Geniş	Dar
Kalın	A	I	o	u
İnce	E	İ	ö	ü

ÜNLÜLERİN SINIFLANDIRILMASI

Türkçede ünlüler söyleniş sırasında dilin, çenenin ve dudakların aldığı şekle göre sınıflandırılır.

a. Dilin Durumuna Göre Ünlüler: Dilin durumuna göre ünlüler kalın ve ince ünlüler olmak üzere iki grupta incelenir.

Kalın ünlüler: a, ı, o, u

İnce ünlüler: e, i, ö, ü

b. Alt Çenenin Durumuna Göre Ünlüler: Alt çenenin durumuna göre ünlüler geniş ve dar ünlüler olmak üzere iki grupta incelenir.

Geniş ünlüler: a, e, o, ö

Dar ünlüler: ı, i, u, ü

c. Dudakların Durumuna Göre Ünlüler: Dudakların durumuna göre ünlüler düz ve yuvarlak ünlüler olmak üzere iki grupta incelenir.

Düz ünlüler: a, e, ı, i

Yuvarlak ünlüler: o, ö, u, ü

ÜNSÜZLERİN SINIFLANDIRILMASI

Ünsüzler;

a. Ağız boşluğunda boğumlandığı yere (çıkak) göre,

b. Sürekli söylenip söylenemediğine göre,

c. Yumuşak (ötümlü) ve sert (ötümsüz) oluşlarına göre sınıflandırılır.

a. Boğumlanmalarına (Çıkak) Göre Ünsüzler:

1. Dudak ünsüzleri: Dudakların birbirine dokunmasıyla ortaya çıkar: b, m, p

2. Diş-dudak ünsüzleri: Üst dişlerin alt dudağa dokunmasıyla ortaya çıkar: f, v

3. Diş ünsüzleri: Dil ucunun üst dişlere yaklaşmasıyla ya da dokunmasıyla ortaya çıkan ünsüzlerdir: c, ç, d, j, l, n, r, s, ş, t, z

4. Damak ünsüzleri: Dilin orta kısmının ön damağa ya da dil kökünün art damağa yaklaşmasıyla ortaya çıkan ünsüzlerdir: g, ğ, k, y

5. Gırtlak ünsüzleri: Bu ses, ciğerlerden gelen havanın ses tellerine çarpmasından ve ağızda hiçbir engele uğramadan çıkmasıyla oluşur. Türkçede gırtlak ünsüzü sadece "h" sesidir.

b. Sürekli Söylenip Söylenmemesine Göre Ünsüzler:

Ünsüz harflerin söylenirken ses yolunun kapanmasına veya sürekli açık olmasına göre sınıflandırılmasıdır. Ünsüzler söylenirken ses yolu kapanırsa süreksiz, sürekli açık kalırsa sürekli ünsüzler ismini alır. Bu özelliğine göre ünsüzler ikiye ayrılır:

1. Sürekli ünsüzler: f, ğ, h, j, l, m, n, r, s, ş, v, y, z

2. Süreksiz ünsüzler: b, c, ç, d, g, k, p, t

c. Yumuşak ve Sert Oluşlarına Göre Ünsüzler:

Ünsüzler ses tellerinde titreşime uğrayıp uğramadığına göre yumuşak (tonlu) ve sert (tonsuz) ünsüzler olmak üzere ikiye ayrılır.

1. Yumuşak ünsüzler: Ses tellerinin titreşmesiyle oluşan ünsüzlerdir: b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z

2. Sert ünsüzler: Ses telleri titreşmeden oluşan ünsüzlerdir: ç, f, h, k, p, s, ş, t

Türkçenin Ses Bilgisi Özellikleri

1. Türkçe sözcüklerde "f, h, j" sesleri yer almaz. Yansıma olan sözcükler bu kuralın dışındadır.

Örnek

Fakir, fukara, hasım, joker, jilet, jet, baraj, garaj, ajan…

Uyarı: "f" ve "h" sesleri sadece ünlemlerde ve taklidi seslerde yer alır.

Örnek

fısıltı, hışırtı…

2. Türkçe sözcüklerin ilk heceden sonraki hecelerinde "o" ve "ö" sesleri yer almaz.

Örnek

Horoz, mazot, balon, koro, sigorta…

3. Türkçede sözcüklerin sonunda b, c, d, g ünsüzleri yer almaz.

Örnek

Mekteb, hesab...

4. Türkçe sözcüklerin başında c, ğ, l, m, n, r, v, z sesleri bulunmaz. Yansıma sözcüklerde yer alabilir.

Örnek

Cesim, cam, cin, cennet, cilve, ğark, lazım, masa, medeni, miras, müzik, makine, meyve,
mektup, naylon, naz, nadir, nasihat, nimet, nur, nazil, lale, limon, lojman, lüks, renk, vesile, zengin, radyo, roket, rüya, resim, rıza, zaman, zafer, zinde…

Uyarı: cik cik, mışıl mışıl, miyav, vızır vızır gibi sözcük ya da söz grupları Türkçedir.

5. Türkçe sözcüklerin sonuna gelen "p, ç, t, k" ünsüzleri iki ünlü arasında kalınca yumuşar.

Örnek

Tarak: tarağı

Kitap: kitabı

Ağaç: ağacı

Patik: patiği

6. Türkçe sözcüklerde başta birden fazla ünsüz yan yana gelmez.

Örnek

Kral, plan, spor, plak, stres, grup, tren…

7. Türkçe sözcüklerde aynı hecede iki ünlü ses yan yana gelmez. Yani Türkçede birincil ikiz ünlü (diftong) kuralı yer almaz.

Örnek

Saat, realizm, kauçuk, kuaför, ziraat…

8. Türkçede kelimenin kökeninde çift ünsüz bulunmaz.

Örnek

Hakkı, sarraf, hassa, millet, dikkat, teşekkür, cennet, bakkal, ümmet…

9. Türkçe sözcüklerde çift ünsüz harflere sadece eklerin birleştiği yerlerde rastlanılır.

Örnek

Sessiz, kolluk, yuttum gibi.

10. Türkçe sözcüklerin sonlarında belirli bazı çift ünsüzler yer alır.

Örnek

nç, nk, nt: sevinç, ilginç, denk, ant…

lç, lk, lp, lt: ölç-, kalk-, yücelt-, alt, alp, kulp…

rç, rk, rp, rt, rs: Türk, sürç-, sark-, sarp, pars, art, kurt, ört-…

st, şt: ast, üst, pist, hoşt...

11. Türkçe kökenli sözcüklerde birincil uzun ünlü bulunmaz. İçinde birincil uzun ünlü yer alan bütün sözcükler yabancı kökenlidir

Örnek

âlem, millî...

12. Küçük ünlü uyumuna uymayan sözcükler Türkçe değildir.

Örnek

Horoz, fotoğraf, biyolog, kitap…

13. Büyük ünlü uyumuna uymayan sözcükler Türkçe değildir.

Örnek

Dünya, sani, zamir, saniye, kaim, saik…

14. Q, x, w harfleri Türkiye Türkçesinde yer almaz.

DİL BİLGİSİNİN BÖLÜMLERİ

Bir dili, her açıdan inceleyen bunların kurallarını belirleyen bilim dalına dil bilgisi ya da gramer denir. Çok geniş bir araştırma alanı olan dil bilgisi kendi içerisinde bölümlere ayrılır. Dil bilgisinin başlıca bölümleri şunlardır:

Ses bilgisi (fonetik): Dilin seslerini ve bu sesler arasındaki ilgileri, ses olaylarını inceler.

Yapı bilgisi (morfoloji): Sözcük ve sözcük çeşitlerinin köklerini, eklerini, bunların yapı ve görevlerini inceler.

Cümle bilgisi (sentaks): Sözcüklerin birbirleriyle olan ilgilerini ve cümleleri inceler.

Anlam bilgisi (semantik): Sözcük ve kelime gruplarının anlamlarını ayrıca dildeki anlam olaylarını inceleyen bilim dalıdır.

Köken bilgisi (etimoloji): Kelimelerin kaynağını, kelimelerin hangi dilden alındığını inceler.

Ayrıca bakınız

Ses Bilgisi ve Seslerin Özellikleri

Büyük Ünlü Uyumu

Küçük Ünlü Uyumu

Ünlü Düşmesi (Hece Düşmesi)

Ulama (Vasl)

Kaynaştırma Ünsüzleri-Koruyucu Ünsüzler