ATASÖZÜ
Uzun deneyim ve gözlemlere dayanılarak
oluşturulmuş, genellikle mecaz anlamlı, kalıplaşmış, yargı bildiren özlü, yoğun
anlatımlı sözlere atasözü denir. Atasözleri halkın ortak malıdır, mirasıdır. Yani
onların keskin zekâlarının birer örnekleridir. Parlak nükteler, ince alaylarla örülü atasözleri ait olduğu toplumun özelliklerini taşır. Atasözleri, halkın gelenek ve
görenekleri, yaşantısı, doğa olayları karşılarındaki tutumları, günlük
yaşamları hakkında önemli ipuçları içerir. Hemen hemen her konuda
yazılmış bir atasözü vardır. Türkçede farklı dönemlerde "sav", "darb-ı mesel" ve "irsal-i
mesel" isimlerini de almıştır. Atasözlerinde ahlaki temel ve
milli özelikler ön plandadır. Toplumumuzda en çok çiftçilik ve
askerlikle ilgili atasözleri bulunur.
Örnek
Abdal ata binince bey oldum sanır.
Acı patlıcanı kırağı çalmaz.
Altın eli bıçak kesmez.
Çarşı iti ev beklemez.
Elçiye zeval olmaz.
Atasözleri ve Genel Özellikleri
1. Atasözleri öğüt, nasihat içerir.
Bugünün işini yarına bırakma.
Ayağını yorganına göre uzat.
Sakla samanı gelir zamanı.
Çirkefe taş atma, üstüne sıçrar.
Ağlamayan çocuğa meme vermezler.
Adamın yere bakanından, suyun ağır akanından kork.
2. Halkın duygu, düşünce, kültür birikiminin birer sonucu olan atasözleri, gelenek ve görenekleri yansıtır.
Bir fincan kahvenin kırk yıl hatırı vardır.
Misafir umduğunu değil bulduğunu yer.
Kızını dövmeyen dizini döver.
3. Atasözleri sade, açık ve anlaşılır bir dil ve anlatıma sahiptir.
Her kuşun eti yenmez.
İki dinle bir söyle.
4. Atasözleri çoğunlukla mecaz anlamlıdır.
Besle kargayı oysun gözünü.
Yürük ata kamçı olmaz.
Aç tavuk rüyasında darı görür.
Acemi katır kapı önünde yük indirir.
Ağaca çıkan keçinin dala bakan oğlağı olur.
Bir elin nesi var iki elin sesi var.
Dikensiz gül olmaz.
Esirgenen göze çöp batar.
Gülü seven dikenine katlanır.
5. Bazı atasözleri bir inanışı belirtir.
Baykuşun kısmeti ayağına gelir.
Cins horoz yumurtada ölür.
6. Bazı atasözleri eğitici ve öğretici yönleriyle ön plana çıkar.
Tatlı dil yılanı deliğinden çıkarır.
Rüzgâr eken fırtına biçer.
7. Bazı atasözlerinde edebi sanatlar bulunur.
Üzüm üzüme baka baka kararır. (hüsnütalil sanatı)
Güvenme varlığa, düşersin darlığa. (tezat sanatı)
Yazın aşı pişenin kışı başı pişer. (tezat sanatı)
8. Atasözü, kısa ve özlü bir anlatımı içerir.
Meyveli ağacı taşlarlar.
Tek kanatla kuş uçmaz.
9. Birçok atasözü genel bir anlam içerir.
Ateş düştüğü yeri yakar.
Mahkeme kadıya mülk değil.
10. Atasözleri yol göstericidir.
Korkunun ecele faydası yoktur.
Taşıma su ile değirmen dönmez.
Kır atın yanında duran ya huyundan ya suyundan.
11. Atasözleri, eleştiri, alay ve yergi içerir.
Bana dokunmayan yılan bin yıl yaşasın.
İğneyi kendine, çuvaldızı başkasına batır.
Karga, kekliği taklit edeyim demiş; kendi yürüyüşünü şaşırmış.
12. Atasözleri en az iki sözcükten oluşur.
Vakit nakittir.
13. Bazı atasözleri gerçek anlamlıdır.
Dost ile ye, iç; alışveriş etme.
Son pişmanlık fayda vermez.
Bugünün işini yarına bırakma.
Akıllı düşman, akılsız dosttan
hayırlıdır.
14. Bazı atasözleri yakın anlamlıdır.
Damlaya damlaya göl olur. Her çok, azdan olur.
Körle yatan şaşı kalkar. Topalla
gezen, aksamak öğrenir.
Bir elin nesi var iki elin sesi var. Baş başa vermeyince taş yerinden kalkmaz.
Üzüm üzüme baka baka kararır. Körle
yatan şaşı kalkar.
Keskin sirke küpüne zarar. Öfkeyle
kalkan zararla oturur.
15. Bazı atasözleri zıt anlamlıdır.
Akıllı düşman, akılsız dosttan hayırlıdır. Akıllı köprü arayıncaya dek deli suyu geçer.
16. Atasözlerinden herhangi bir kelimeyi alıp değiştiremeyiz. Atasözleri kalıplaşmış ifadeleri içerir. Atasözleri, toplumun dil zevkini yansıttıklarından atasözlerinin eş anlamlısı dahi
olsa asıl sözcüğün yerine kullanılamaz.
Yerin ağzı vardır. (yanlış)
Yerin kulağı vardır. (doğru)
Ateş düştüğü ocağı
yakar. (yanlış)
Ateş düştüğü yeri yakar. (doğru)
Sütten dili yanan yoğurdu üfleyerek yer. (yanlış)
Sütten ağzı yanan yoğurdu üfleyerek yer. (doğru)
17. Atasözlerinin çoğu kurallı cümle şeklindedir. Devrik cümle şeklinde oluşan atasözleri de vardır.
Ateş düştüğü yeri yakar. (kurallı cümle)
Acı
patlıcanı kırağı çalmaz. (kurallı cümle)
18. Yapı
bakımından genellikle basit cümle şeklindedir. Birleşik, eksiltili, sıralı cümle
şeklinde oluşan birçok atasözü de vardır.
Acele ile menzil alınmaz. (basit cümle)
Acı
patlıcanı kırağı çalmaz. (basit cümle)
Elin
ağzı torba değil ki büzesin. (birleşik cümle)
Atın
ürkeği, yiğidin korkağı… (eksiltili cümle)
Dost
ile ye, iç, alışveriş etme. (sıralı cümle)
19. Bazı
atasözlerinde ses yinelemesi görülür.
Aç at yol almaz, aç it av almaz.
Çoğu
zarar, azı karar.
Dilim
seni dilim dilim dileyim, başıma geleni senden bileyim.
20. Doğa
olaylarının uzun gözlemler sonucunda oluşumlarını anlatan birçok atasözü vardır.
Mart kapıdan baktırır, kazma kürek yaktırır.
Atasözleri
ve Deyimler Arasındaki Benzerlikler
1. İkisi de toplum tarafından benimsenen kalıplaşmış sözlerdir. Dizilişleri değiştirilemez.
2. İkisinde
de kısa ve yalın anlatım tercih edilir.
3. İkisi
de edebi sanatlarla örülüdür.
4. İkisinde
de toplumun yaşam felsefesinden, kültüründen izler yer alır.
5. İkisi
de en az iki sözcükten oluşur. Atasözleri deyimlere oranla daha çok sözcükten oluşur.
6. İkisi
de gerçek ve mecaz anlam içerebilir. İkisinde de mecaz anlam ön plandadır.
7. İkisi
de anonim özellikler taşır.
Atasözleri ile Deyimler Arasındaki Farklılıklar
1. Atasözlerinde öğüt verme, yol gösterme ön plandayken deyimler etkileyicilik
özellikleriyle öne çıkar.
2. Atasözleri, genel durumları, deyimler anlık durumları yansıtır.
3. Atasözleri, cümle; deyimler genellikle mastar şeklindedir.
4. Atasözleri, özlü ve yoğun anlatım özelliklerine; deyimler kısa anlatım özelliklerine
sahiptir.
Hatırlatma: Atasözlerinin özdeyişlerden farkı,
özdeyişleri söyleyen kişinin belli; atasözlerini söyleyen kişinin belli olmamasıdır.
Atasözü hakkında daha fazla bilgi için aşağıda alfabetik sıralaması yapılan ve anlamları da yer alan "Atasözleri Sözlüğü" den yararlanabilirsiniz.
ATASÖZLERİ SÖZLÜĞÜ
A harfi ile başlayan atasözleri ve anlamları
B harfi ile başlayan atasözleri ve anlamları
C,Ç harfleri ile başlayan atasözleri ve anlamları
D harfi ile başlayan atasözleri ve anlamları
E harfi ile başlayan atasözleri ve anlamları
F harfi ile başlayan atasözleri ve anlamları
G harfi ile başlayan atasözleri ve anlamları
H harfi ile başlayan atasözleri ve anlamları
I,İ harfleri ile başlayan atasözleri ve anlamları
K harfi ile başlayan atasözleri ve anlamları
L harfi ile başlayan atasözleri ve anlamları
M harfi ile başlayan atasözleri ve anlamları
N harfi ile başlayan atasözleri ve anlamları
O,Ö harfleri ile başlayan atasözleri ve anlamları
P harfi ile başlayan atasözleri ve anlamları
R harfi ile başlayan atasözleri ve anlamları
S,Ş harfleri ile başlayan atasözleri ve anlamları
T harfi ile başlayan atasözleri ve anlamları
U,Ü harfleri ile başlayan atasözleri ve anlamları
V harfi ile başlayan atasözleri ve anlamları
Y harfi ile başlayan atasözleri ve anlamları
Z harfi ile başlayan atasözleri ve anlamları
Ayrıca bakınız
A. Anlam
Bakımından Sözcükler
B. Sözcüklerde Anlam İlişkileri
C.Sözcüklerde Anlam Olayları
D. Anlam Değişmeleri
E. Sözcük Anlamı ile İlgili Bazı
Terimler
Hiç yorum yok:
Yorum Gönderme