Edebiyat Okulu: Atasözü

ATASÖZÜ

Uzun deneyim ve gözlemlere dayanılarak oluşturulmuş, genellikle mecaz anlamlı, kalıplaşmış, yargı bildiren özlü, yoğun anlatımlı sözlere atasözü denir. Atasözleri halkın ortak malıdır, mirasıdır. Yani onların keskin zekâlarının birer örnekleridir. Parlak nükteler, ince alaylarla örülü atasözleri ait olduğu toplumun özelliklerini taşır. Atasözleri, halkın gelenek ve görenekleri, yaşantısı, doğa olayları karşılarındaki tutumları, günlük yaşamları hakkında önemli ipuçları içerir. Hemen hemen her konuda yazılmış bir atasözü vardır. Türkçede farklı dönemlerde "sav", "darb-ı mesel" ve "irsal-i mesel" isimlerini de almıştır. Atasözlerinde ahlaki temel ve milli özelikler ön plandadır. Toplumumuzda en çok çiftçilik ve askerlikle ilgili atasözleri bulunur.

Örnek

Abdal ata binince bey oldum sanır.

Acı patlıcanı kırağı çalmaz.

Altın eli bıçak kesmez.

Çarşı iti ev beklemez.

Elçiye zeval olmaz.

Atasözleri ve Genel Özellikleri

1. Atasözleri öğüt, nasihat içerir.

Bugünün işini yarına bırakma.

Ayağını yorganına göre uzat.

Sakla samanı gelir zamanı.

Çirkefe taş atma, üstüne sıçrar.

Ağlamayan çocuğa meme vermezler.

Adamın yere bakanından, suyun ağır akanından kork.

2. Halkın duygu, düşünce, kültür birikimlerinin birer sonucu olan atasözleri, gelenek ve görenekleri yansıtır.

Bir fincan kahvenin kırk yıl hatırı vardır.

Misafir umduğunu değil bulduğunu yer.

Kızını dövmeyen dizini döver.

3. Atasözleri sade, açık ve anlaşılır bir dil ve anlatıma sahiptir.

Her kuşun eti yenmez.

İki dinle bir söyle.

4. Atasözleri çoğunlukla mecaz anlamlıdırlar.

Besle kargayı oysun gözünü.

Yürük ata kamçı olmaz.

Aç tavuk rüyasında darı görür.

Acemi katır kapı önünde yük indirir.

Ağaca çıkan keçinin dala bakan oğlağı olur.

Bir elin nesi var iki elin sesi var.

Dikensiz gül olmaz.

Esirgenen göze çöp batar.

Gülü seven dikenine katlanır.

5. Bazı atasözleri bir inanışı belirtir.

Baykuşun kısmeti ayağına gelir.

Cins horoz yumurtada ölür.

6. Bazı atasözleri eğitici ve öğretici yönleriyle ön plana çıkar.

Tatlı dil yılanı deliğinden çıkarır.

Rüzgâr eken, fırtına biçer.

7. Bazı atasözlerinde edebi sanatlar bulunur.

Üzüm üzüme baka baka kararır. (hüsnütalil sanatı)

Güvenme varlığa, düşersin darlığa. (tezat sanatı)

Yazın aşı pişenin kışı başı pişer. (tezat sanatı)

8. Atasözü, kısa ve özlü bir anlatımı içerir.

Meyveli ağacı taşlarlar.

Tek kanatla kuş uçmaz.

9. Birçok atasözü genel bir anlam içerir.

Ateş düştüğü yeri yakar.

Mahkeme kadıya mülk değil.

10. Atasözleri yol göstericidir.

Korkunun ecele faydası yoktur.

Taşıma su ile değirmen dönmez.

Kır atın yanında duran ya huyundan ya suyundan.

11. Atasözleri, eleştiri, alay ve yergi içerir.

Bana dokunmayan yılan bin yıl yaşasın.

İğneyi kendine, çuvaldızı başkasına batır.

Karga, kekliği taklit edeyim demiş; kendi yürüyüşünü şaşırmış.

12. Atasözleri en az iki sözcükten oluşur.

Vakit nakittir.

13. Bazı atasözleri gerçek anlamlıdır.

Dost ile ye, iç; alışveriş etme.

Son pişmanlık fayda vermez.

Bugünün işini yarına bırakma.

Akıllı düşman, akılsız dosttan hayırlıdır.

14. Bazı atasözleri yakın anlamlıdır.

Damlaya damlaya göl olur. Her çok, azdan olur.

Körle yatan şaşı kalkar. Topalla gezen, aksamak öğrenir.

Bir elin nesi var iki elin sesi var. Baş başa vermeyince taş yerinden kalkmaz.

Üzüm üzüme baka baka kararır. Körle yatan şaşı kalkar.

Keskin sirke küpüne zarar. Öfkeyle kalkan zararla oturur.

15. Bazı atasözleri zıt anlamlıdır.

Akıllı düşman, akılsız dosttan hayırlıdır. Akıllı köprü arayıncaya dek deli suyu geçer.

16. Atasözlerinden herhangi bir kelimeyi alıp değiştiremeyiz. Atasözleri kalıplaşmış ifadeleri içerir. Atasözleri, toplumun dil zevkini yansıttıklarından atasözlerinin eş anlamlısı dahi olsa asıl sözcüğün yerine kullanılamaz.

Yerin ağzı vardır. (yanlış)

Yerin kulağı vardır. (doğru)

Ateş düştüğü ocağı yakar. (yanlış)

Ateş düştüğü yeri yakar. (doğru)

Sütten dili yanan yoğurdu üfleyerek yer. (yanlış)

Sütten ağzı yanan yoğurdu üfleyerek yer. (doğru)

17. Atasözlerinin çoğu kurallı cümle şeklindedir. Devrik cümle şeklinde oluşan atasözleri de vardır.

Ateş düştüğü yeri yakar. (kurallı cümle)

Acı patlıcanı kırağı çalmaz. (kurallı cümle)

Sakla samanı gelir zamanı. (devrik cümle)

Açtırma kutuyu söyletme kötüyü. (devrik cümle)

18. Yapı bakımından genellikle basit cümle şeklindedirler. Birleşik, eksiltili, sıralı cümle şeklinde oluşan birçok atasözleri de vardır.

Acele ile menzil alınmaz. (basit cümle)

Acı patlıcanı kırağı çalmaz. (basit cümle)

Elin ağzı torba değil ki büzesin. (birleşik cümle)

Atın ürkeği, yiğidin korkağı… (eksiltili cümle)

Dost ile ye, iç, alışveriş etme. (sıralı cümle)

19. Bazı atasözlerinde ses yinelemesi görülür.

Aç at yol almaz, aç it av almaz.

Çoğu zarar, azı karar.

Dilim seni dilim dilim dileyim, başıma geleni senden bileyim.

20. Doğa olaylarının uzun gözlemler sonucunda oluşumlarını anlatan birçok atasözü vardır.

Mart kapıdan baktırır, kazma kürek yaktırır.

Atasözleri ve Deyimler Arasındaki Benzerlikler

1. İkisi de toplum tarafından benimsenen kalıplaşmış sözlerdir. Dizilişleri değiştirilemez.

2. İkisinde de kısa ve yalın anlatım tercih edilir.

3. İkisi de edebi sanatlarla örülüdür.

4. İkisinde de toplumun yaşam felsefesinden, kültüründen izler yer alır.

5. İkisi de en az iki sözcükten oluşur. Atasözleri deyimlere oranla daha çok sözcükten oluşur.

6. İkisi de gerçek ve mecaz anlam içerebilir. İkisinde de mecaz anlam ön plandadır.

7. İkisi de anonim özellikler taşır.

Atasözleri ile Deyimler Arasındaki Farklılıklar

1. Atasözlerinde öğüt verme, yol gösterme ön plandayken deyimler etkileyicilik özellikleriyle öne çıkar.

2. Atasözleri, genel durumları, deyimler anlık durumları yansıtır.

3. Atasözleri, cümle; deyimler genellikle mastar şeklindedir.

4. Atasözleri, özlü ve yoğun anlatım özelliklerine; deyimler kısa anlatım özelliklerine sahiptir.

Hatırlatma: Atasözlerinin özdeyişlerden farkı, özdeyişleri söyleyen kişinin belli; atasözlerini söyleyen kişinin belli olmamasıdır.

Atasözü hakkında daha fazla bilgi için aşağıda alfabetik sıralaması yapılan ve anlamları da yer alan "Atasözleri Sözlüğü" den yararlanabilirsiniz.