Bir sözcükten bütün ekler çıkarıldıktan sonra sözcüğün kalan
anlamlı, parçalanamayan en küçük parçasıdır. Yani sözcüğün herhangi bir
yapım eki almamış, başka bir kelimeden türememiş haline kök denir.
Kelimenin kökündeki anlam ile tümündeki anlam arasında bir anlam
ilişkisinin olması gerekir. Kelimenin bütünü ile kök arasında anlamın bittiği
yer (sol tarafa doğru) kelimenin köküdür. Kısacası sözcüğün kökü bulunurken sondan başa doğru var olan ekler
çıkarılır, kalan bölüm sözcüğün kökünü oluşturur.
Örnek 1
Balıkçılar
Sözcüğün yapısına bakıldığında kökünün "balık" olduğu
ortaya çıkar. Aslında "bal" sözcüğü de anlamlıdır fakat bal'ın
"balık" ile bir anlam ilişkisi olmadığından sözcüğün kökü olamaz.
Örnek 2
Atkı
Sözcüğün kökü "at-" fiilidir. Atkı omuza atılan bir
giysidir. "At-" ile "atkı" arasında bir anlam ilişkisi
olduğu için kökü en son parçaya kadar getirebiliyoruz.
Örnek 3
Askı
Bir şeyin asıldığı yere askı denir. Öyleyse "as-" ile
"askı" arasında bir anlam ilişkisi vardır. Sözcüğün kökeni haliyle
"as-"tır.
Örnek 4
Gözlükçü
"Gözlükçü" ile "gözlük" arasında bir anlam ilişkisi vardır. "Gözlük" de "göz"e takılan bir alettir. Öyleyse bu kelimenin kökü "göz" sözcüğüdür.
Köklerin Özellikleri
1. Türkçe sondan eklemeli bir dil olduğu için kök, sözcüğün başında
yer alır. Ekler sözcüğün sağına gelir.
Örnek
Yazılı
Yaz-ı-l-ı ("Yaz-" fiil kökü, "ı"
fiilden isim yapım eki, "l" fiilden fiil yapım eki, "ı"
fiilden isim yapım eki.)
2. Kökler ek aldıklarında kökün bünyesinde bir değişiklik olmaz. Yani
kök olduğu gibi korunur.
Örnek
Gezici
Gez-i-ci (Sözcük
birden fazla yapım eki aldığı halde sözcüğün kökü korunmuştur.)
Uyarı: Türkçede sözcüğün kökü sadece
yönelme hal eki aldığı zaman "ben" ve "sen" sözcüklerinde değişir.
Örnek
Ben+a= Bana
("ben" kökü "ban" olmuş)
Sen+a= Sana
("sen" kökü "san" olmuş)
Kökler;
1. Fiil Kökleri
2. İsim Kökleri
3. Sesteş Kökler
4. Ortak Kökler
olmak üzere dört grupta incelenir.
1. Fiil Kökleri
İş, oluş, durum ve hareketleri bildiren sözcüklere fiil denir.
Fiilin, zaman ve kişiden arındırılmış en küçük parçasına fiil kökü denir. Fiil
köklerinin sonuna kısa çizgi (-) işareti getirilir. Bir kökün fiil kökü olup
olmadığını anlamanın en kolay yolu onun "-mek, -mak" mastar eki veya
"-me, -ma" olumsuzluk ekini alıp alamamasıyla anlaşılır. Fiil
kökleri, mutlaka bu ekleri alır.
Örnek 1
Bilgiler
"bil" kökünden türemiştir. "bil-" fiiline
"-mek, -mak" mastar eki ve "-me, -ma" olumsuzluk ekini
getirdiğimizde "bilmemek" şekline girebildiğinden sözcük
fiil köküdür.
Örnek 2
Sevgi
"sevgi" sözcüğü "sev-" kökünden gelir.
"sev-" sözcüğüne "-mek, -mak" mastar eki ve "-me,
-ma" olumsuzluk eki getirilebildiğinden sözcük fiil köküdür. "sevmemek"
2. İsim Kökleri
İş, oluş, hareket bildirmeyen sözcük köklerine isim kökü denir. İsim kökleri nesne, varlık vb. şeyleri belirtirler. Bir kök "-mek, -mak" mastar ekini ve "-me, -ma" olumsuzluk ekini alamıyorsa o kök, isim köküdür. Fiil kökleri dışındaki bütün sözcüklerin kökleri isim köklerini oluşturur. Yani zamir, sıfat, zarf, edat, bağlaç, ünlem türündeki sözcükler de isim soylu olduklarından isim köklerini oluşturur.
Örnek 1
Vatandaşlıktan
Sözcükte yer alan "-tan" eki, uzaklaşma hal eki;
"-lık" eki, isimden isim yapım eki; "-daş" eki de yine
isimden isim yapım ekidir.
Örnek 2
Aşçı
"aş" kökünden türemiştir. "aş"; yiyecek
anlamındadır. "aş" ile yemek yapan kişi anlamındaki "aşçı"
sözcükleri arasında bir anlam ilişkisi vardır. Sözcüğün kökeni "aş"
sözcüğüdür.
3. Sesteş Kökler: Yazılışları ve söylenişleri aynı ancak anlamları farklı olan hem fiil hem de isim kökü olarak kullanılabilen ve aralarında bir anlam ilişkisi olmayan köklere sesteş kökler denir.
Örnek 1
Yaz mevsiminde arkadaşına bir mektup yazar.
Cümlede geçen "yaz" sözcükleri arasında kesinlikle bir
anlam ilişkisi söz konusu değildir. Yine sözcüklerin farklı anlamlara
geldikleri görülmektedir. Birincisi "mevsim"; ikincisi ise
"yaz-" eylemi anlamına gelmektedir.
Örnek 2
Her güzel kırmızı gül onu güldürürdü.
Cümlede geçen "gül" sözcükleri arasında kesinlikle bir
anlam ilişkisi söz konusu değildir. Birincisi "bitki"; ikincisi ise
"gül-" eylemi anlamındadır.
4. Ortak Kökler: Türkçede isim de fiil de olabilen kökteş (ortak) kökler vardır. Bunlar sesteş köklerden farklıdır. Ortak kökler arasında daima bir anlam ilişkisi söz konusudur.
Örnek 1
Kuru odunları
hep birlikte taşıyorlardı.
Balkondaki elbiseler kurumuştu.
Cümlelerdeki "kuru" sözcükleri arasında bir anlam ilişkisi söz konusudur. Yalnız birinci cümledeki "kuru" sözcüğü "isim kökü"; ikinci cümledeki ise "fiil köküdür.
Örnek 2
İki kilo boya alıp her tarafı boyadılar.
Cümlede yer alan "boya" sözcükleri arasında anlam
ilişkisi söz konusudur. Bu da sözcüklerin sesteş değil de ortak kök olduğunu
ortaya koymaktadır. Sözcüklerden ilki isim kökü; ikincisi ise fiil köküdür.
Kökler ile İlgili Uyarılar
1. Yansıma sözcükler eylem bildirmedikleri için isim kökü
sayılırlar.
Örnek
Hor, şır, cız, çat, fıs, güm, şar, vız, pat
2. Kök halindeki
sözcükler tek heceden oluşabildiği gibi birden fazla heceden de oluşabilir.
Örnek
Balık (iki heceden oluşan bir köktür.)
Atkı (Sözcüğün kökü "at-" fiilidir. Tek heceden oluşan bir köktür.)
Ayrıca
bakınız
Sözcükte Yapı Basit Türemiş Birleşik Kelimeler
Kök
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder