Edebiyat Okulu: Yapım Ekleri ve Çekim Ekleri

EKLER

Ek: Sözcüklerin cümledeki görevlerini belirtmek veya sözcüklerden yeni sözcükler türetmek amacıyla kullanılan ses ve hecelere ek denir. Ekler; yapım ekleri ve çekim ekleri olmak üzere ikiye ayrılır. Türkçede önce yapım eki veya ekleri sonra çekim eki veya ekleri gelir. Bunun çok az istisnası vardır. Türkçede yer alan başlıca ekler şunlardır:

I. YAPIM EKLERİ

1. İsimden İsim Yapım Ekleri
2. İsimden Fiil Yapım Ekleri
3. Fiilden İsim Yapım Ekleri
4. Fiilden Fiil Yapım Ekleri

II. ÇEKİM EKLERİ

A. İsim Çekim Ekleri

1. Hal (Durum) Ekleri
2. İyelik Ekleri
3. Çokluk Ekleri
4. Tamlayan Eki
5. İlgi Eki
6. Eşitlik Eki
7. Ek-fiil Ekleri
8. "-le" Vasıta Eki
9. "mi" Soru Eki

B. Fiil Çekim Ekleri

1. Haber Ekleri
2. Dilek Ekleri
3. Kişi (Şahıs) Ekleri
4. Soru Eki
5. Ek-fiil

I. YAPIM EKLERİ

Eklendiği sözcüklerin anlamını değiştirip onlardan farklı farklı sözcükler türeten eklere yapım ekleri denir. İsim ya da fiil kök ve gövdelerine gelen yapım ekleri her zaman çekim eklerinden önce gelir.

Yapım ekleri, eklendiği sözcüğün hem anlamını hem de türünü değiştirir. Yapım eki almış sözcükler, türemiş sözcük özelliğini kazandıklarından gövde şekline gelmiş sözcüklerdir. Bir sözcük yapım eki almazsa birden fazla çekim eki alırsa da türemiş sözcük olmaz. Yapım ekleri dörde ayrılır:

1. İsimden İsim Yapım Ekleri
2. İsimden Fiil Yapım Ekleri
3. Fiilden İsim Yapım Ekleri
4. Fiilden Fiil Yapım Ekleri

1. İsimden İsim Yapım Ekleri: İsim kök veya gövdelerine gelerek onlardan yeni sözcükler (isimler) türeten eklerdir. Başlıcaları şunlardır:

-lık: şekerlik, tuzluk, suluk, kışlık, gençlik, rehberlik, aylık

-lı: akıllı, ağaçlı, acılı, bilgili, başlı, paralı, şehirli, renkli, tuzlu, evli

-sız: evsiz, tuzsuz, eşsiz, susuz, huysuz, işsiz, yurtsuz, tasasız

-cı: aşçı, izci, dişçi, çaycı, şakacı, işçi, yolcu, kapıcı, kiracı,

-daş: soydaş, vatandaş, yurttaş, meslektaş, arkadaş, yoldaş

-er, -ar: sekizer, üçer, altışar

-ıncı: beşinci, dokuzuncu, sekizinci

-cıl: evcil, bencil, otçul, etçil, insancıl

-cık: kitapçık, ayıcık, tepecik, kitapçık, kulakçık, kızılcık

-ce, -ca: Türkçe, Arapça, İngilizce, Çatalca, yumuşakça

-ceğiz, -cağız: çocukcağız, adamcağız, kızcağız

-msi: ekşimsi, acımsı, tepemsi

-sal: kumsal, evrensel

-sı: ipeksi, çocuksu

-şın: sarışın

-z: ikiz, yalınız

-ti: esinti, cıvıltı, cızırtı, çıtırtı, horultu, patırtı, şakırtı, şırıltı

-ıt: yaşıt

-el: sözel

-çın: yalçın

-ki: yarınki, dünkü, akşamki, sabahki

-leyin: akşamleyin, sabahleyin

-gil: Mustafagil, İsmailgil

2. İsimden Fiil Yapım Ekleri: İsim kök veya gövdelerine gelerek yeni fiiller türeten eklere isimden fiil yapım ekleri denir.

-al, -el: azal-, düzel-, daral-, boşal-, çoğal-, körel-

-la, -le: avla-, izle-, işle-, başla-, sula-, suçla-, terle-, taşla-, özetle-

-l: doğrul-, alçal- (alçak), kısal-, incel- sivril-, durul-, eksil-

-sa, -se: susa-, garipse-, önemse-

-ımsa, -imse: benimse-, kötümse-, azımsa-, özümse-

-a, -e: boşa-, kana-, oyna- (oyun-a), benze- (beniz-e)

-leş, -laş: beyazlaş-, şakalaş-, dertleş-, çocuklaş-, taşlaş-

-lan, -len: evlen-, izlen-, içlen-, hoşlan-, seslen-, yaşlan-

-ar, -er: karar- (kara-ar), yeşer- (yeşil-er), ağar-(ak-ar)

-da, -de: ışılda-, fısılda-, gürülde-, hışırda-, horulda-, çıtırda-

-at: yönet-, gözet-

-kır: haykır-, sümkür-, fışkır

-Ik: birik-, gözük-, gecik-, acık-

3. Fiilden İsim Yapım Ekleri: Fiil kök veya gövdelerine gelerek isim türeten eklere fiilden isim yapım ekleri denir.

-ım: alım, akım, giyim, bakım, bilim, üretim, tüketim, yıkım

-ı, -i, -u, -ü: gezi, yazı, doğu, tartı, koşu, koku, sıkı, artı, sayı, sürü

-gı, -gi, -gu, -gü: silgi, sergi, vergi, bilgi, algı, sevgi, çalgı, saygı

-kı, -ki, -ku, -kü: atkı, baskı, bitki, biçki, keski, tutku, uyku (uyu-ku)

-gın, -gin, -gün, -gün: kırgın, kızgın, durgun, yaygın, bilgin, dalgın

-kın, -kin, -kun, -kün: bitkin, seçkin, baskın, düşkün, küskün, tutkun

-k: çürük, soğuk

-ık, -ik, -uk, -ük: açık, atık, çatık, sanık, yarık, kesik, kırık, bozuk

-ak, -ek: kaçak, uçak, durak, yatak, konak, korkak, ürkek

-ıcı, -ici, -ucu, -ücü: alıcı, bakıcı, tutucu, kalıcı, kurucu, geçici, satıcı

-r, -ır, -ir, -ur, -ür: gelir, okur, gider, düşünür

-t, -ıt, -it, -ut, -üt: taşıt, yakıt, ölçüt, geçit, umut

-ıntı, -inti, -untu, -üntü: esinti, kırıntı, alıntı, sarsıntı, üzüntü

-anak, -enek: görenek, olanak, tutanak, seçenek, gelenek

-ıntı, -inti, -untu, -üntü: esinti, kırıntı, alıntı, sarsıntı, üzüntü

-anak, -enek: görenek, olanak, tutanak, seçenek, gelenek

-gıç, -giç, -guç, -güç: dalgıç, bilgiç, başlangıç

-ce, -ca: eğlence, düşünce, sakınca, güvence

-tı: kızartı, morartı, belirti, karartı, bağırtı

-maca, -mece: Bulmaca, bilmece

-kan, -ken: Unutkan, üretken, çalışkan, iletken

-ın, -in: akın, yığın, tütün, ekin

-ga, -ge: bilge, süpürge, bölge, dalga, gösterge

-gaç, -geç: Utangaç, yüzgeç, üşengeç

-inç: sevinç, gülünç, korkunç

-sel, -sal: görsel, işitsel

-maç: yırtmaç

-mbaç: Saklambaç, dolambaç

-e: dize, süre

-ç: sevinç, usanç, inanç

Fiilimsi (eylemsi) ekleri dilimizde fiilden isim yapım ekleri olarak kabul edilir.

-me, -ma: danışma, okuma, yazma, sevme, başlama

-mek, -mak: yemek, içmek, çalışmak, gelmek, gitmek

-ış, -iş, -uş, -üş: açılış, bitiş, dikiş, yürüyüş, atış, gülüş, oturuş

-an, -en: inleyen (çocuk), gülen (adam), çalışan (işçi), gezen (tilki)

-ası, -esi: yazılası (dünya), öpülesi (eller), bakılası (fal), kırılası (eller)

-mez, -maz: bitmez (hayaller), yaramaz (öğrenci), yılmaz (bekçi), çıkmaz (sokak)

-r, -ar, -er: geçer (not), bilir (kişi), çalar (saat),

-dik, -dik, -duk, -dük: tanıdık (adam), olmadık (işler)

-ecek, -acak: yakacak (odun), gelecek (günler), içecek (su)

-mış, -miş: geçmiş (zaman)

4. Fiilden Fiil Yapım Ekleri

-t, -ıt, -it, -ut, -üt: acıt-, arat-, uzat-, okut-, beklet-

-l, -ıl, -il, -ul, -ül: atıl-, soyul-, çizil-, yazıl-, kırıl-

-ış, -iş, -uş, -üş: uçuş-, yazış-, atış-, itiş-, kaçış-

-n: yıkan-, alın-, sevin-, taran-, sürün-, başlan-, görün-

-dır, -dir, -tır, -tir: açtır-, yazdır-, yaptır-, koştur-, astır-

-r, -ır, -ir, -ur, -ür: kaçır-, uçur-, batır-, şaşır-

-ar, -er: çıkar-, kopar-, gider-

-ala, -ele: itele- silkele- kovala-, eşele-, tepele-, durala-

-ı: kazı-, sürü-

-mse: gülümse-, anımsa-, duyumsa-

II. ÇEKİM EKLERİ

Geldikleri sözcüklerden yeni sözcükler türetmeyen onlara işlerlik kazandıran eklere çekim ekleri denir. Çekim ekleri, kelimelerin anlamını değil biçimini değiştirir.

Kelimelerin cümlede üstlendiği görevi, sayısını, zamanını, hâlini, şahsını belirtir. Yani eklendiği sözcükte yeni bir anlam oluşturmaz. Genellikle ya köklerden hemen sonra ya da yapım eklerinden sonra gelir. Çekim ekleri, isim çekim ekleri ve fiil çekim ekleri olmak üzere ikiye ayrılır.

Örnek 1

Çocuklarımızdan

Çocuk-lar-(ı)mız-dan: Sözcüğünde "çocuk" isim kökü, "-lar" çokluk eki, "-mız" iyelik eki, "-dan" uzaklaşma hal ekidir. Kısacası gelen bütün ekler çekim ekidir.

Örnek 2

Yazıyorlardı

Yaz-(ı)yor-lar-dı: Sözcüğünde "yaz-" fiil kökü, "-yor" şimdiki zaman kipi, "-lar" III. çoğul şahıs eki, "-dı" görülen geçmiş zaman kipidir. Bütün ekler çekim ekidir.

A. İsim Çekim Ekleri

1. Hal (Durum) Ekleri
2. İyelik Ekleri
3. Çokluk Ekleri
4. Tamlayan Eki
5. İlgi Eki
6. Eşitlik Eki
7. Ek-fiil Ekleri
8. "-le" Vasıta Eki
9. "mi" Soru Eki

B. Fiil Çekim Ekleri

1. Haber Ekleri
2. Dilek Ekleri
3. Kişi (Şahıs) Ekleri
4. Soru Eki
5. Ek-fiil Ekleri

A. İsim Çekim Ekleri

İsim ve isim soylu sözcüklere gelerek onların cümle içindeki görevini belirleyen eklere isim çekim ekleri denir. Bu ekler isimlerin çeşitli durumlarını belirten eklerdir.

1. Hâl (Durum) Ekleri: İsimlere belirtme, yönelme, bulunma, ayrılma (çıkma-uzaklaşma) anlamı katan eklerdir. Hâl (durum) ekleri dört grupta incelenir.

A. Belirtme Hâl Eki (-ı, -i, -u, -ü): Fiildeki iş, oluş ve hareketten etkilenen varlığı gösteren eklere denir. Belirtme hâl ekini alan sözcükler cümlede "belirtili nesne" görevindedir.

Örnek

Okulu güzelce temizlediler.

Kitabı bir günde bitirdi.

Dünyayı verseler bana onu vermem.

Not: "-ı, -i-, -u, -ü" sesleri belirtme hâl eki oldukları zaman tamlama oluşturmamalarıyla "iyelik ekleri"nden ayrılır. Cümle bütünlüğü esas alınarak eğer "onun" sözcüğü ilgili kelimenin başına getirilebilirse "-ı, -i, -u, -ü" sesleri iyelik eki; getirilemezse belirtme hâl ekidir. Bazen bir kelimede hem belirtme hâl eki hem de iyelik eki birlikte yer alabilir. Bu durumda birincisi iyelik eki ikincisi ise hâl ekidir.

Örnek

Evi temizledim. (Belirtme hâl eki / cümlenin başına "onun" tamlayanı getirilemez.)

Evi yıkılmış. (İyelik eki / cümlenin başına "onun" tamlayanı getirilebilir.)

Evini temizledim. (Birincisi iyelik eki, ikincisi belirtme hâl ekidir.)

B. Yönelme Hâl Eki (-e, -a): İsimlere yönelme, yaklaşma ve ulaşma anlamı katar. Bu eki alan sözcükler cümlede genellikle dolaylı tümleç görevindedir.

Örnek

Sabah okula yürüyerek gitti. (yer, yönelme, yaklaşma anlamında)

Binanın çevre düzenlemesi akşama biter. (zaman anlamında)

Fincanı ağzına kadar doldurmuştu. (İsmi edata bağlamış.)

Kitabı ona aldım. (İçin, amaç ilgisi kurmuştur.)

Yan yana oturmuşlardı. (İkilemeye gelmiştir.)

Başına buyruk biridir. (Deyim kurmuştur.)

C. Bulunma Hâl Eki (-de, -da, -te, -ta): İsimlere gelerek durum, yer ve zaman bildirir. Geldiği sözcük genellikle dolaylı tümleç görevinde olur. Bazen de eklendikleri sözcüğü veya sözcük grubunu zarf tümleci ve yüklem yapar.

Örnek

Okulda her zaman örnek bir öğrencidir. (Dolaylı tümleç yapmıştır.)

Olanları annesinden evde öğrendi. (İsmi fiile bağlamıştır.)

Bu yıl tatile haziranda çıkacağız. (Zaman bildirmiş / zarf tümleci oluşturmuş.)

Bizleri saatlerce ayakta alkışlamış. (Fiili durum açısından tamamlamış.)

Elde avuçta olan her şey bir anda yok oldu. (İkileme oluşturmuş.)

Not: Bulunma hâl eki ile bağlaç ve sıfat yapan "de, -da" ekleri birbirine karıştırılmamalıdır. Bulunma hâl eki ve sıfat yapan "-de, -da" ekleri her zaman birleşik; bağlaç olan "da" ayrı yazılır.

Örnek

Parkta top oynayan çocuklara bakıyordu. (bulunma hâl eki)

Mustafa da eve geç gelmişti. (bağlaç olan ek)

Gözde öğrenciler bir sınıfa dolduruldu. (sıfat yapan ek)

d. Ayrılma (Çıkma-Uzaklaşma) Hâl Ekleri (-den, -dan, -ten, -tan): İsimlere gelerek zaman, yer, karşılaştırma ve sebep bildirir. Genellikle eklendiği sözcüğü dolaylı tümleç yapar.

Örnek

İşe gitmek üzere evden çıktı. (İsmi fiile bağlamış.)

İstanbul'dan güzel bir şehirdir. (Karşılaştırma bildirmiş.)

Sıcaktan olduğu yerde uyuyakaldı. (Sebep bildirmiş.)

Sabahtan bu işle uğraşıyor. (Zaman bildirmiş.)

Durumu günden güne iyileşiyor. (İkileme oluşturmuş.)

Sıradan insanlarla karşılaştık. (Yapım eki yapmış.)

Çalışanlardan bazıları kazandı. (İsim tamlamalarında tamlayan eki yerine kullanılmış.)

Sabahtan beri uğraşıyor. (Edat grubu kurmuş.)

Elmadan yarısı bana düştü. (bütünün parçası)

2. İyelik (Tamlanan) Ekleri (-m, -n, -i, -miz, -niz, -leri): Adlara ve ad soylu sözcüklere gelerek onlara aitlik anlamı katan, onların neye, kime ait olduklarını belirten eklere denir. Tamlamalarda "tamlanan" kısmını oluşturur. İsmin başına "benim, senin, onun, bizim, sizin, onların" zamirlerini getirerek de iyelik eklerini bulabiliriz.

Örnek

Araba-m (benim arabam)

Araba-n (senin araban)

Araba-s-ı (onun arabası)

Araba-mız (bizim arabamız)

Araba-nız (sizin arabanız)

Araba-ları (onların arabaları)

İyelik Ekleri ile İlgili Cümle Örnekleri

Arabam dün akşam kaza yapmış.

Dün akşam çarşıda senin babanı gördüm.

Herkes onun canı yanacak diye düşünüyor.

Her şeyle ilgilenmek istemiyordu, derdimiz bize yeter, derdi.

Bütün bunları sizin kardeşiniz yaptı.

Onların evleri hiçbir zaman bu fiyata satılmaz.

Not: İyelik eki olan "-ı, -i, -u, -ü" ile hâl eki olan "-ı, -i, -u, -ü" ekleri çoğunlukla birbirine karıştırılır.

Örnek

Defteri dün okulda kalmış.

"-i" eki, iyelik ekidir. (Tamlama kurabildiği için iyelik ekidir. Tamlayanı düşmüş bir belirtili isim tamlamasıdır.)

Defteri bu masanın altında buldum.

"-i" eki, durum ekidir. (Tamlama kurmaz. Başına "onun" kelimesi getirilemez.)

Not: Bir sözcükte iyelik eki ve hâl eki birlikte yer alırsa önce iyelik eki sonra da hal eki gelir.

Örnek

Okuluna öğrenci alınmış. ("u" sesi iyelik eki, "a" sesi yönelme hal ekidir.)

Okulunu hemen bulmuş. (Birincisi iyelik eki, ikincisi hal ekidir.)

3. Çokluk eki (-lar, -ler): Eklendiği sözcüklere çokluk anlamı katar. Varlıkların birden fazla olduklarını belirtir.

Örnek

İnsanlar inançla yaşar.

Yapraklar bir bir dökülüyordu.

Not: "-ler, -lar" eki hem çokluk, hem III. çoğul şahıs eki hem de yapım eki görevinde (aile adı oluşturarak) kullanılabilmektedir.

Örnek

Sınıftan kitaplar alındı. (çokluk eki)

Dün okula geldiler. (III. çoğul şahıs eki)

Mustafalar yarın bize gelecek. (yapım eki)

Not: Çokluk eki geldiği sözcüğe sayıca çokluk dışında farklı anlamlar da kazandırabilir.

Örnek

Akşamları ders çalışırım. ("Her" anlamı katmıştır.)

Seksen yaşlarında bir yaşlı yaşar bu kasabada. ("Yaklaşık, tahmin" anlamı katmıştır.)

Mustafalar bize gelecekler. ("Aile" anlamında "-gil" ekinin yerine kullanılmıştır.)

Almanlar çalışkan insanları temsil eder. ("Millet, ulus" anlamındadır.)

Bu millet nice Fatih'ler, Kanuni'ler yetiştirecek. ("Benzerleri" anlamındadır.)

Mustafa Bey döndüler mi? ("Saygı" anlamındadır.)

Yıllar yılı hasretle bekledi. ("İkileme" görevindedir.)

Ateşler içinde bir o yana bir bu yana kıvranıyordu. (Abartma anlamı katmıştır.)

Sizler ve bizler bunu başaracağız. (Çoğul şahıslı zamirlere gelmiştir.)

Okuldaki Mustafa'lar bir tarafa ayrılsın. (İsimleri aynı olanları belirtir.)

4. İlgi (Tamlayan) Eki (-ın, -in, -un, -ün, -im)

Ad tamlamalarında tamlayan olan sözcüğe gelerek belirtili ad tamlaması oluşturur.

Örnek

Bahçenin çiçekleri herkesi büyüledi.

Onların evleri ne güzelmiş!

Bizim okulumuz yeniden boyanmış.

Not: Tamlayan eki (-ın, -in, -un, -ün) "ben ve biz" kişi zamirlerine geldiğinde "-im" şeklini alır. Burada yine isim tamlaması oluşturur.

Örnek

Benim babam

Bizim babamız

Not: Tamlayan eki olan "im" eki, iyelik eki olan "-ım, -im, -um, -üm" ekleriyle çoğu zaman karıştırılır. Bunu "tamlayan" ve "tamlanan" unsurlarına bakarak anlayabiliriz.

Örnek

Arkadaşın gözlüğü. (Tamlayan eki)

Gözlüğün kırılmış. (Senin gözlüğün-Tamlanan eki)

Not: İsim, zamir ve sıfat-fiil olan sözcükleri edatlara ve fiillere bağlar.

Örnek

Arkadaşın için bunları yaptım. (İsmi edata bağlamış.)

Senin için her şeyi göze alırım. (Zamiri edata bağlamış.)

Tanıdıkların için bunlar hazırlanmış. (Sıfat-fiili edata bağlamış.)

Bütün güzellikler senin olsun. (Zamiri fiile bağlamış.)

Okul birinciliği Furkan'ın oldu. (İsmi fiile bağlamış.)

5. İlgi eki-ilgi zamiri (ki): Ek halinde bulunan bir zamirdir. Türkçede ad görevli bir sözcüğe

"-ki" ekinin getirilmesiyle oluşturulur. Eklendiği sözcüğe her zaman bitişik yazılır. Büyük ve küçük ünlü uyumuna uymayan ilgi zamirinin sadece "-ki" şekli vardır. Belirtili isim tamlamalarında "tamlanan" unsurunun yerini tutar.

Örnek

Seninki (senin evin)

bizimki (bizim evimiz)

Sizinki (sizin eviniz)

Not: "ki" eki ilgi zamiri dışında bağlaç ve yapım eki olarak da kullanılır. Bağlaç olduğunda ayrı, yapım eki olduğunda bitişik yazılır.

Örnek

Sınava çalışmalısın ki kazanasın. (bağlaç)

Duydum ki unutmuşsun gözlerimin rengini. (bağlaç)

Akşamki maç bir hayli ilginçti. (sıfat yapan / yapım eki olan ki)

Evdeki hesap çarşıya uymaz. (sıfat yapan / yapım eki olan ki)

6. Eşitlik Ekleri (-ca , -ce , -ça , -çe): Eşitlik ekleri, isim veya isim soylu sözcüklere gelerek onlara cümle içerisinde farklı anlamlar katar. Eşitlik eki alan sözcükler cümlede genellikle zarf tümleci görevindedir.

Örnek

Sence bu yapılanlar doğru mu? (görelik)

Çocukça davranışlar sergiliyordu. (gibi, benzerlik)

Boyca sizden uzundur. (bakımından, yönüyle)

Ailece bu kararı savunuyoruz. (birliktelik)

Binlerce kişi toplantıya katılmıştı. (abartma)

Yıllarca emekli olmayı bekledi. (süre, zaman)

Olanları dikkatlice dinledi. (durum)

7. Ek-fiil Ekleri: İsim ve isim soylu sözcüklere gelerek onları yüklem yapar. "i-" fiilidir. Ek-fiil isme geldiğinde dört şekilde yer alır.

a. Geniş zaman: III. kişilere "-dır" eki getirilerek yapılır.

Örnek

Çalışkanım
Çalışkansın
Çalışkandır
Çalışkanız
Çalışkansınız
Çalışkandırlar

b. Görülen Geçmiş Zaman: İsim veya isim soylu sözcüklere "-idi" eki getirilerek yapılır.

Örnek

O, okulda çok çalışkandı. (çalışkan i-di)

O, her zaman sözüne güven duyulan biriydi. (biri i-di)

O, bugün değil eskiden de yaramazdı. (yaramaz i-di)

c. Öğrenilen Geçmiş Zaman: İsim veya isim soylu sözcüklere "-imiş" eki getirilerek yapılır.

Örnek

Ortaokulda öğrenciyken çok çalışkanmış. (çalışkan i-miş)

Son olayda ismi geçen kişiymiş. (kişi i-miş)

Eve her zaman geç gelen onun arkadaşıymış. (arkadaşı i-miş)

d. Şart Çekimi: Eklendiği isim veya isim soylu sözcüklerle yan cümlecik kurar ve temel cümlenin koşulunu oluşturur.

Örnek

Bu kadar çalışkansa bu sınavı da kazanır. (çalışkan i-se)

Söylediklerim doğruysa yarın oraya gideceğiz. (doğru i-se)

8. "-le" Vasıta Eki: İsim ve isim soylu sözcüklere gelerek çeşitli anlam ilgileri kuran bir ektir. Ünlüyle biten sözcüklere gelirse araya "–y" kaynaştırma ünsüzü girer. Cümlede genellikle zarf veya edat tümleci görevindedir. Cümleye çeşitli anlam ilgileri katar.

Örnek

Öğrenciler sırayla içeri alındılar. (edat tümleci)

Fırtınayla ağaçlar devrildi. (sebep)

Öğretmenle öğrenciler sohbet ediyorlardı. ("ve" bağlacı yerine kullanılmış.)

Uçakla İstanbul'a gitti. (vasıta)

Kazmayla yeri kazmaya çalışıyordu. (alet)

Ailesiyle pikniğe gidecek. (birliktelik)

Sınıfını başarıyla geçti. (durum)

9. "mi" Soru Eki: İsim ve isim soylu sözcüklere gelen bir ektir. Bu sözcük kendisinden önceki sözcükten her zaman ayrı sonraki eklerle bitişik yazılır. Büyük ve küçük ünlü uyumu kuralına uyar.

Örnek

Çalışkan mı çalışkan bir öğrenciydi. (Pekiştirme anlamı katmış.)

Bunları bize yapan sen misin? (Kendisinden önceki kelimeden ayrı; kendisinden sonra gelen ekler onunla birleşik yazılmış.)

B. Fiil Çekim Ekleri: Fiillere gelen çekim ekleridir. Fiillerin kök ve gövdelerine gelerek fiillerin şeklini, zamanını, olumluluk-olumsuzluk durumlarını ve kişisini belirtir.

1. Haber Ekleri: Geldikleri fiillere farklı zaman anlamları katan eklere haber ekleri denir. Haber; gerçekleşmiş, gerçekleşiyor veya gerçekleşecektir. Haber kipleri beşe ayrılır.

a. Öğrenilen Geçmiş Zaman "-mış, -miş, -muş, -müş": Başkasından duyulan veya sonradan fark edilen geçmiş bir eylemi dile getirmek için kullanılan bir zamandır.

Örnek
Yaz-mış-ım
Yaz-mış-sın
Yaz-mış
Yaz-mış-ız
Yaz-mış-sınız
Yaz-mış-lar

Öğrenilen Geçmiş Zaman Kipinin Cümle İçerisindeki Kullanımına Örnekler

Ali, dün evde arkadaşına bir mektup yazmış.

Görüşmeyeli bayağı zayıflamışsın. (yeni bir görünüm kazanma)

Karla birlikte köyümüzün yolu kapanmış. (başkasından durumu öğrenme)

b. Görülen Geçmiş Zaman "-dı, -di, -du, -dü -tı, -ti, -tu, -tü": Tanık olunan, bizzat görülen geçmişte yapılan bir eylemin dile getirilmesinde kullanılır.

Örnek

Yaz-dı-m
Yaz-dı-n
Yaz-dı
Yaz-dı-k
Yaz-dı-nız
Yaz-dı-lar

Görülen Geçmiş Zaman Kipinin Cümle İçerisindeki Kullanımına Örnekler

Bütün konuları sınıfta öğretmenin gözetiminde yazdım.

Sizi dün çarşıda gezerken gördüm.

Annesi hasretle beklediği çocuğunun yanaklarından saatlerce öptü.

Ayrılan arkadaşının ardından öylece bakakaldı.

c. Şimdiki Zaman "-yor, -mekte, -makta": Yapılmakta olan, bitmemiş eylemlerin anlatılmasında kullanılır.

Örnek
Yazı-yor-um
Yazı-yor-sun
Yazı-yor
Yazı-yor-uz
Yazı-yor-sunuz
Yazı-yor-lar

Şimdiki Zaman Kipinin Cümle İçindeki Kullanımına Örnekler

Büyük bir aşkla ve heyecanla bunları yazıyorum.

Öğretmen şimdi sınıfta ders anlatıyor.

Bahçedeki çocuklar hiçbir şeye aldırış etmeden top oynuyorlar.

d. Gelecek Zaman "-ecek, -acak": Fiillere gelerek eylemin gelecekte yapılacağını belirten eklerdir.

Örnek

Yaz-acak(ğ)-ım
Yaz-acak(ğ)-sın
Yaz-acak
Yaz-acak(ğ)-ız
Yaz-acak-sınız
Yaz-acak-lar

Gelecek Zaman Kipinin Cümle İçerisindeki Kullanımına Örnekler

Gelecek hafta bir ziyaret için İstanbul'a gideceğim.

Bunları, bir gün tarih yazacak.

Sen de bir gün bunları yapmadığına pişman olacaksın.

e. Geniş Zaman "-r, -ar, -er": İş, oluş ve hareketin her zaman yapılacağını bildiren eklere denir.

Örnek

Yaz-ar-ım
Yaz-ar-sın
Yaz-ar
Yaz-ar-ız
Yaz-ar-sınız
Yaz-ar-lar

Geniş Zaman Kipinin Cümle İçerisindeki Kullanımına Örnekler

Her sabah düzenli olarak burada koşu yaparım.

Geceleri geç saatlere kadar ders çalışır.

Annesine aldırış etmeden her akşam dışarıda top oynar.

Not: Geniş zamanın olumsuzu Türkçede olumsuzluk ekleri olan "-me, -ma" eklerinden farklı olarak "-mez, -maz" ekleri ile yapılır. I. tekil ve çoğul şahıslarda yine "-me, -ma" ekleri olur.

Örnek

Olumlu       Olumsuz
Yazarım        yazmam
Yazarsın       yazmazsın
Yazar yazmaz
Yazarız yazmayız
Yazarsınız     yazmazsınız
Yazarlar        yazmazlar

2. Dilek (Tasarlama) Kipleri: Fiillere gereklilik, şart, soru, istek ve emir anlamı katan eklerdir. Dilek-tasarlama kiplerinde haber olmadığı için zaman da söz konusu değildir. Dilek kipleri dört grupta incelenir:

1. Gereklilik kipi
2. Şart kipi
3. İstek kipi
4. Emir kipi

a. Gereklilik Kipi Eki "-meli, -malı": Eylemin yapılmasının gerekli olduğunu anlatan kiplerdir.

Örnek

Gel-meli-yim
Gel-meli-sin
Gel-meli
Gel-meli-yiz
Gel-meli-siniz
Gel-meli-ler

Gereklilik Kipinin Cümle İçerisindeki Kullanımına Örnekler

Başarmak için daha fazla çalışmalısın. (gereklilik anlamı)

Bunu öncelikle arkadaşın yazmalıdır. (gereklilik anlamı)

Ankara'ya ulaşmış olmalı. (ihtimal anlamında)

b. Şart Kipi Eki "-se, -sa": Fiil kök veya gövdelerine gelerek işin bir koşula bağlı olduğunu bildiren eklerdir.

Örnek

Yaz-sa-m
Yaz-sa-n
Yaz-sa
Yaz-sa-k
Yaz-sa-nız
Yaz-sa-lar

Şart Kipinin Cümle İçerisindeki Kullanımına Örnekler

Bunları yazarsan daha iyi anlayacaksın.

Bize gelirsen birlikte gidebiliriz.

Yazacaksan birlikte yazalım bunları.

c. İstek Kipi Eki "-e, -a": Fiillere gelerek cümleye istek anlamı katar.

Örnek

Yaz-a-yım
Yaz-a-sın
Yaz-a
Yaz-a-lım
Yaz-a-sınız
Yaz-a-lar

İstek Kipinin Cümle İçerisindeki Kullanımına Örnekler

Oturalım önce tahtadakileri yazalım.

Sizler o gün oraya gelesiniz.

Eve gittiğinde çocuğa bakasın.

d. Emir Kipi: Eylemin yapılmasını emir şeklinde bildiren kipe denir. Emir kipinin herhangi bir eki yoktur. I. tekil ve I. çoğul şahısların çekimi yoktur.

Örnek

Yaz
-
Yaz-sın
-
Yaz-ın (ız)

Yaz-sın (lar)

Emir Kipinin Cümle İçerisindeki Kullanımına Örnekler

Herkes buraya zamanında gelsin.

Sınıftakilere söyle tahtadakileri defterlerine yazsınlar.

Bu tarafı sen temizle.

3. Kişi (Şahıs) Ekleri: Fiillere kip eklerinden sonra gelerek eylemin kimin tarafından yapıldığını gösteren eklerdir.

Örnek

Yazdı-m (I. tekil kişi eki)
Yazdı-n (II. tekil kişi eki)
Yazdı (III. tekil kişi eki)
Yazdı-k (I. çoğul kişi eki)
Yazdı-nız (II. çoğul kişi eki)
Yazdı-lar (III. çoğul kişi eki)

Şahıs Ekinin Cümle İçerisindeki Kullanımına Örnekler

Bunları senin için ben dün yazdım.

Niçin geçen pazar buraya gelmedin?

Bütün bunları o yaptı.

Sıla gecesinde saatlerce saz çaldık.

Yazıyı oldukça çabuk okudunuz.

Annelerinin arkasından saatlerce ağladılar.

4. Soru Eki "mı, mi, mu, mü?": Fiillere gelen büyük ve küçük ünlü uyumuna uyan eklerdir.

Örnek

Yazdım mı?
Yazdın mı?
Yazdı mı?
Yazdık mı?
Yazdınız mı?
Yazdılar mı?

Soru Ekinin Cümle İçerisindeki Kullanımına Örnekler

Her zaman sizinle çarşıya çıkar mı?

Bunların trafik suçu olduğunu bilmiyor mu?

Yoksa yeterince çalışmıyor muyuz?

5. Ek-fiil: Fiillere geldiğinde birleşik zamanlı fiil oluşturduğundan fiil çekim eki sayılır.

Örnek

Ağlıyordum (ağlıyor i-di-m)
Ağlıyordun (ağlıyor i-di-n)
Ağlıyormuş (ağlıyor i-miş)
Ağlıyorsa (ağlıyor i-se)
Ağlayacakmış (ağlayacak i-miş)

Ek-fiilin Cümle İçerisindeki Kullanımına Örnekler

Her sabah Hafız'ın kabri başında bir bülbül ağlarmış. (ağlar i-miş)

Onu karşısında görünce sürekli gülüyordu. (gülüyor i-di)

Bizi erken saatlerde şehrin girişinde bekleyecekmiş. (bekleyecek i-miş)

Kalbi bizim için yanıyorsa vicdanı iflas etmemiştir, demektir. (yanıyor i-se)

EKLERLE İLGİLİ ÖNEMLİ ÖZELLİKLER

1. Türkçede yapım eki veya ekleri önce; çekim eki veya ekleri sonra gelir. Bunun istisnası sadece sıfat yapan "-de, -da" ekidir.

Örnek 1

Yazılıdan

Yaz-ı-l-ı-dan: "Yaz-" fiil kökü, "-ı" fiilden isim yapım eki, "-l" fiilden fiil yapım eki, "-ı" fiilden isim yapım eki, "-dan" uzaklaşma hal eki. Örnekte olduğu gibi önce yapım eki veya ekleri sonra çekim eki veya ekleri gelir.

Örnek 2

Evdeki hesap

Ev-de-ki: Sözcükte "ev" sözcüğün kökeni; "de" çekim eki, "ki" sıfat yapan ektir. Yani yapım ekidir. Örnekte de görüldüğü gibi çekim eki yapım ekinden önce gelmiştir.

2. İsimden fiil yapım eki "-imse" ile fiilden fiil yapım eki "-imse" birbirine karıştırılmamalıdır.

Örnek

Azımsa (isimden fiil yapım eki)

Özümse (isimden fiil yapım eki)

Anımsa (fiilden fiil yapım eki)

Gülümse (fiilden fiil yapım eki)

3. "-sal" eki hem isimden isim yapım eki hem de fiilden isim yapım eki olarak kullanılır.

Örnek

Kumsal (isimden isim yapım eki)

İşlevsel (isimden isim yapım eki)

Görsel (fiilden isim yapım eki)

İşitsel (fiilden isim yapım eki)

4. Bir sözcük birden fazla yapım eki veya çekim eki alabilir.

Örnek

Gözlükçülük (göz-lük-çü-lük): Birden fazla yapım eki almıştır.

Askılık (as-kı-lık): Birden fazla yapım eki almıştır.

Gezici (gez-i-ci): Birden fazla yapım eki almıştır.

Çocuklardan (çocuk-lar-dan): Birden fazla çekim eki almıştır.

Yazdılar (yaz-dı-lar): Birden fazla çekim eki almıştır.

Yazacaklardı (yaz-acak-lar-dı): Birden fazla çekim eki almıştır.

5. "-i" sesi hem belirtme hal eki hem iyelik eki hem de fiilden isim yapım eki olarak kullanılabilir. Tamlama kuruyorsa iyelik eki; kurmuyorsa belirtme hal ekidir.

Örnek

Evi yanmış. (iyelik eki). "Onun" tamlayanı başa gelebildiği için iyelik ekidir. "Onun evi yanmış." denilebilir.

Evi temizledim. (hal eki). "Onun evi temizledim." denilemediği için "-i" sesi iyelik eki değil de hâl (durum) ekidir.

Gezi güzel geçmiş. (fiilden isim yapım eki) Bu cümlede de yapım ekidir.

6. "-de,-da" eki hem yapım eki hem de çekim eki olarak kullanılır. Sıfat yapan " -de, -da" eki yapım eki; hâl eki olan "-de, -da" eki de çekim ekidir.

Örnek

Sözde özne sorulmuş. (Sıfat yapan ektir dolayısıyla yapım ekidir.)

Evde ders çalışır. (Hâl eki yapan ektir dolayısıyla çekim ekidir.)

7. Türkçe bazı ekler yazılışça aynı olmalarına karşın görevce farklıdır.

Örnek

Evin direği yıkıldı. (tamlayan eki)

Senin evin nerede? (iyelik eki)

Ekin ekme zamanı gelmişti. (fiilden isim yapım eki)

8. "-ler, -lar " eki hem çokluk eki hem de üçüncü çoğul şahıs eki olarak kullanılır.

Örnek

Sıralar bir bir temizlendi. (çoğul eki)

Sabaha karşı geldiler. (III. çoğul şahıs eki)

9. "-dan, -den" eki hem sıfat (yapım eki) hem de uzaklaşma hâl eki (çekim eki) olarak kullanılır.

Örnek

Evden yürüyerek ayrıldı. (uzaklaşma hal eki-çekim eki)

Candan dostlara kocaman selamlarını iletti. (sıfat yapan ek-yapım eki)

10. "-me, -ma" eki hem olumsuzluk (çekim eki) hem de fiilden isim yapım eki olarak kullanılır.

Örnek

Gülme komşuna gelir başına. (olumsuzluk eki-çekim eki)

İzleme komitesi maç için toplanmış. (fiilden isim yapım eki)

11. Sıfat-fiil eklerinin birçoğu ile haber kipleri birbirine şekilce benzer. Cümledeki anlamdan bunları ayırabiliriz. Sıfat-fiil ekleri, fiilden isim yapım ekleri; haber kipleri ise çekim ekleridir.

Örnek

Gelecek günler parlak olacaktır. (sıfat-fiil eki-yapım eki)

Onlar da bir gün bize gelecek. (gelecek zaman kipi-çekim eki)

Bitmez hayallerle yaşamak zordur. (sıfat-fiil eki-yapım eki)

Bu sorunlar hiçbir zaman bitmez. (geniş zamanın olumsuzu-çekim eki)

Çalar saat kişilerin en büyük yardımcısıdır. (sıfat-fiil eki-yapım eki)

Orada sabahtan akşama müzik çalar. (geniş zaman kipi-çekim eki)

Tanıdık yüzlerle karşılaştık. (sıfat-fiil eki-yapım eki)

Onları ilk gördüğümüzde tanıdık. (görülen geçmiş zaman eki-çekim eki)

Yanmış yürekler dokunaklı olur. (sıfat-fiil eki-yapım eki)

Onun da zamanla yüreği yanmış. (öğrenilen geçmiş zaman kipi-çekim eki)

Ayrıca bakınız

Sözcükte yapı basit, türemiş ve birleşik kelimeler