Edebiyat Okulu: Özne Nedir? Örnekler

Yüklemde bildirilen eylemi yapan varlıktır. Cümlenin temel öğesidir. Her türlü sözcük veya kelime grubu özne olabilir. Özneyi bulmak için yükleme "Kim?" ve "Ne?" soruları sorulur.

Yüklem ile birlikte cümlenin temel öğesini oluşturur. Öznenin olmadığı cümleler vardır.

Örnek

Cadde ortasında durulmaz.

Özne hiçbir zaman hâl eklerini almaz. Özne herhangi bir hâl eki aldığında nesne, dolaylı tümleç, zarf tümleci öğelerinden birine dönüşür.

Örnek

Mustafa'yı okulda arıyordu. (özne değil)

Mustafa'ya sanat ve edebiyat talimi veriyordu. (özne değil)

Mustafa'da ders çalıştılar. (özne değil)

Mustafa'dan çok şey bekliyordu. (özne değil)

Özne, çoğul ekleri ile iyelik eklerini alabilir.

Örnek

Kuşlar her kış sıcak memleketlere göç eder. (kuşlar: özne)

Babası bir kış günü göçüp gider ahiret yurduna. (babası: özne)

İsim, isim tamlamaları, sıfat tamlamaları, adlaşmış sıfat, zamir, ikilemeler, bağlaç öbeği, isim-fiil ve sıfat-fiiller cümlede özne görevini üstlenebilir. (Altı çizili yerler öznedir.)

Örnek

İnsan, hayal ettiği müddetçe yaşar.
Özne, bir isimden oluşmuştur.)

Evimizin bahçesi çiçeklerle doludur.
(Özne, bir isim tamlamasından oluşmuştur.)

Çalışkan insanlar her zaman kazanır.
(Özne, bir sıfat tamlamasından oluşmuştur.)

Genç, doktora bir şeyler söyledi.
(Özne, adlaşmış bir sıfattan oluşmuştur.)

Ben, size yarın geleceğim.
(Özne, zamirden oluşmuştur.)

Çalışmak, ibadettir.
(Özne, isim-fiilden oluşmuştur.)

Gelen gideni aratır.
(Özne, sıfat-fiilden-adlaşmış sıfat-fiilden-oluşmuştur.)

Eş dost ziyaretimize gelmişlerdi.
(Özne, ikilemeden oluşmuştur.)

Öğrencilerin çalışması ve başarması bizi memnun etti.
(Özne, bağlaç öbeğinden oluşmuştur.)

Özneyi bulmak için sorulan "Kim?" ve "Ne?" soruları soru anlamlı cümlelerde özne olabilir.

Örnek

Bunu dün akşam kim yazdı?
özne

Ne uçtu buradan?
özne

"Ne?" sorusu, belirtisiz nesneyi bulmak için de sorulur. Burada dikkat edilmesi gereken cümlede yüklemden hemen sonra özneyi bulmaktır. Bir cümlede iki özne bulunamadığı için özneyi bulduktan sonra nesneyi aramalıyız.

Örnek

Kitap, en iyi arkadaştır.
özne

Ali, her sabah kitap okur.
b.siz nesne

Edilgen geçişsiz fiillerle kurulan cümlelerde gerçek özne de sözde özne de bulunmaz.

Örnek

Ankara'ya birlikte gidilecekti.

Açıklamasıyla birlikte verilen özneye açıklamalı özne denir.

Örnek

Annesi, en sevdiği kişi, gelmişti.
Özne Öznenin açıklayıcısı

Sıralı cümlelerde birden fazla özne bulunabilir.

Örnek

Kuşlar, kurtlar bir an gözden kayboldu.
özne özne

Sıralı cümlelerde özne ortak kullanılabilir.

Örnek

Kurtdereli Mehmet, ayağa kalktı, öne fırladı, sessizliği bozdu.

"Kendi" zamiri özneyi pekiştirme görevinde kullanılabilir.

Örnek

Soruları ben kendim yaptım.

Özne vurgulanmak istendiği zaman yüklemden hemen önce yer alır.

Örnek

Sabahın seher vaktinde göçmen kuşların sesleri işitiliyordu.

"Kimin?" ve "Neyin?" soruları özneyi bulmakta kullanılmaz.

Örnek

Mustafa'nın babası yaşlıydı.
Özne

Burada "kimin" sorusunu sorup "Mustafa'nın" cevabını veremeyiz. Özne, bir kelime grubudur. "Yaşlı olan kimdi?" sorusunu sormalıyız.

Özne, bazı cümlelerde tekrarlanabilir.

Örnek

Şu dünya, şu vefasız dünya beni bitirdi.

ÖZNE TÜRLERİ

1. Gerçek Özne: Eylemi bizzat yapan öznedir. Etken çatılı eylemlerin kurduğu cümleler ile isim cümlelerinde bulunur.

Gerçek özne, açık ve gizli özne olmak üzere ikiye ayrılır.

A. Açık Özne: Cümle içerisinde açık bir şekilde belirtilen öznedir.

Örnek

Esra, yaramaz bir kızdır.

Futbol takımının kaptanı takımını motive etmeye çalışıyordu.

B. Gizli Özne: Cümle içinde açık şekilde yer almayan şahıs ekleri yardımıyla bulunan öznedir. Bunlar aynı zamanda kişi zamirleridir.

Örnek

Sabahleyin erken geldi. (O: Gizli özne)

Gökyüzüne dalıp dalıp gittim. (Ben: Gizli özne)

Bunca işin arasında çıkıp geldiler. (Onlar: Gizli özne)

2. Sözde Özne: Edilgen fiillerin yüklem olduğu cümlelerde yer alır. İsim cümlelerinde edilgenlik olmadığından sözde özne olmaz. Edilgen çatılı fiillerin kurduğu ve aslında belirtisiz nesne olan öznedir. (sözde özne)

Örnek

Ev güzelce boyandı.
S.Ö.

Yazı yazıldı.
S.Ö.

Ormandaki ağaçlar kesildi.
S.Ö.

3. Örtülü Özne: Edilgen çatılı bazı cümlelerde "-ce" eki ve "nedeniyle, tarafından" gibi sözcüklerle bizzat işi yapan varlığa yer verilir. Buna örtülü özne denir.

Örnek

Okulun bahçesi işçilerimizce temizlendi.

Çatışma, köylüler tarafından durduruldu.