TEZAT
(ZITLIK)
İki karşıt düşüncenin bir arada olmasına denir. Birbirine anlamca karşıt
durum, düşünce ve duygular arasında bir ilginin kurularak bunları bir arada dile
getirme sanatıdır. Bu bazen dize, bazen cümle bazen de beyit olabilir. Yani hem
düzyazıda (nesir) hem de şiirde karşımıza çıkabilir. Tezat
(zıtlık) sanatının oluşması için zıt anlamlı iki sözcüğün bir arada olma zorunluluğu yoktur. Zıt anlamlı sözcüklerin olması değil bunların işleniş şekli tezat (zıtlık) sanatını oluşturur.
Önemli Not: "Sınıfta Betül vardı Esra yoktu."
Cümlede geçen "var-yok" sözcükleri zıt anlamlı olmalarına karşın tezat
(zıtlık) sanatına örnek oluşturmaz. İsmi üzerinde "sanat" yani işin
içinde biraz duygu biraz düşünce yoğrulmuş olmalıdır. Unutulmamalıdır ki sanat ile
uğraşanlara "sanatçı" denilir.
Örnek 1
Neden böyle düşman görünürsünüz
Yıllar yılı dost bildiğim aynalar
Yıllar yılı dost bildiğim aynalar
(Cahit Sıtkı Tarancı)
Yukarıdaki dizelerde şair, "dost-düşman" sözcükleriyle bir tezat
(zıtlık) oluşturmuştur. Şair, yaşlandığını anlatmaya çalışmaktadır. Bunu da
"aynalar" sözünden anlamaktayız. Yaşlandığını kabul etmek istemeyen
şair, bunu tezat (zıtlık) sanatına başvurarak dile getirmeye çalışmıştır.
Örnek 2
Gülmek ol gonceye münasiptir
Ağlamak bu dil-i hazine gerek
(Bâkî)
Günümüz Türkçesiyle: Gülmek gonca dudaklara sahip olan o sevgiliye
yakışır. Ağlamak da değerli şeylerin kaynağı olan bu gönüle yaraşır.
Şair, "aşk acısı" bağlamında bir karşıtlık oluşturmuştur. Öyle
ki kendisini mutsuz; sevgiliyi de mutlu biri olarak görmektedir. Bu durum da tezat
(zıtlık) teşkil etmektedir.
Örnek 3
Meyhâne mukassi görünür taşradan ammâ,
Bir başka ferah başka letâfet var içinde.
Bir başka ferah başka letâfet var içinde.
(Nedim)
Bilinmeyen
kelimeler: mukassi: sıkıntılı, çileli, meşakkatli
Nedim, burada "meyhane" sözü bağlamında tezat (zıtlık) teşkil eden düşünceleri işlemektedir. Meyhanenin hem sıkıntılı hem de iç açıcı, ferah olduğunu
dile getirmektedir. Beyitte zıt iki düşünce söz konusudur.
Örnek 4
Ne siyâh eylemiş bu nâsiyeyi
Saçımı bembeyaz eden bahtım
(Abdülhak Hâmid)
Bilinmeyen
kelimeler: nâsiye: alın
Yukarıdaki dizelerde Hamit, "aşk acısı" çerçevesinde bir
"tezat"ı işlemektedir. "Bembeyaz saç" ile "siyah alın"da tezat
(zıtlık) vardır. Öyleki şair, saçının beyazlamış olmasını sevgilinin saçının
siyah olmasına bağlamış dertten saçlarının beyazladığını anlatmak istemiştir.
Talihten şikâyet etmiştir.
Örnek 5
Ne efsûnkâr
imişsin âh ey didâr-ı hürriyet,
Esîr-i aşkın olduk gerçi kurtulduk esaretten.
Esîr-i aşkın olduk gerçi kurtulduk esaretten.
(Namık Kemal)
Namık Kemal'in Hürriyet Kasidesi'nden alınan bu beyitte
"özgürlük" anlamı ön plandadır. Şair; ey özgürlük! çok büyüleyici
özelliklere sahipsin. Biz tutsaklıktan kurtulduk fakat bu sefer de senin esirin
olduk, diyor.
Örnek 6
Öyle bir devim
ki, ben hakikatte pireyim
Bir delik gösterin de utancımdan
gireyim
(Necip Fazıl Kısakürek)
Şair yukarıdaki dizelerde, "dev" ve "pire" sözleriyle bir tezat (zıtlık) oluşturmuştur. Öyle ki ben dev görünebilirim, diyor ama gerçek öyle değil gerçekten de ben bir pireyim, bir deliğe girecek kadar küçüğüm, demektedir.
Örnek 7
Karlar etrafı beyaz bir karanlığa gömdü
Kar değil
gökyüzünden yağan beyaz ölümdü
(Faruk Nafiz
Çamlıbel)
Yukarıdaki dizelerde şair, "beyaz" ve "karanlık"
sözleri bağlamında karşıt (zıtlık) duygulara yoğunlaşmıştır. Karın yağmasının
psikolojik etkilerine dikkatleri çekmeye çalışmaktadır. Öyle ki kar suretten her tarafı
beyazlaştırmış olsa da şair, kendisi için bunu mutsuzluk sebebi sayar.
Örnek 8
Kani ol gül
gülerek geldiği demler şimdi?
Ağlarım hatıra
geldikçe gülüştüklerimiz.
(Mâhir)
Şair, sevgilisiyle daha önce geçirdiği günleri hatırlamaktadır. Bunları
hatırlarken duygulanıyor. "Ağla-" ve "gül-" sözcükleriyle bu tezat (zıtlık) duyguları işliyor.
Örnek 9
Ne sabahı göreyim, ne sabah görüneyim
Gündüzler size kalsın, verin karanlıkları
Islak bir yorgan
gibi, sımsıkı bürüneyim
Örtün, üstüme
örtün, serin karanlıkları
(Necip Fazıl
Kısakürek)
Yukarıdaki şiirde
şair, "karanlık", "gündüz" ve "sabah" sözleri
etrafında tezat (zıtlık) duyguları işlemektedir. Şair, sürekli olarak gündüzlerden kaçıp
karanlığa, geceye sığınma çabasındadır.
Örnek 10
Aşk derdiyle hoşem elçek ilacımdan tabib
Kılma derman ki helâkim zehri dermanındadır
(Fuzulî)
Bir ızdırap şairi olan Fuzuli, bu beyitte "aşk derdi" ile
mutlu olduğunu anlatmaya çalışmaktadır. Bu derdine derman istemektedir. Tam tersi
kendisinin derdine bulunacak dermanla mutsuz olacağını dile getirmektedir. Beyitte
tezat (zıtlık) duygular söz konusudur.
Örnek 11
Gülmek ol
goncaya münasiptir
Ağlamak bu dil-i hazine gerek
Ağlamak bu dil-i hazine gerek
(Baki)
Bilinmeyen
kelimeler: dil-i hazin: hüzünlü gönül, münasip: yakışır
Baki, "gül-" ve "ağla-" sözleriyle dizelerde bir duygu
karşıtlığını işlemektedir. Goncaya benzettiği sevgili için gülmeyi layık görürken;
hüzünlü gönlü için de ağlamayı layık görmektedir. Yani dizelerde tezat (zıtlık) teşkil eden bir durum
vardır.
Aşağıdaki örnekleri tezat (zıtlık) sanatı bağlamında inceleyiniz.
Örnek 1
Ömrümde zararsız
günümü bilmem
Her senede yüz milyonluk kârım var
Her senede yüz milyonluk kârım var
(Huzuri)
Çözüm
Tezat
(zıtlık) oluşturan duygu ve düşünceler:
Örnek 2
Ya gezen bir ölü yahut
gömülen bir diriyim,
Mumyadır canlı da cansız da
bu kabristanda
(Faruk Nafiz Çamlıbel)
Çözüm
Tezat
(zıtlık) oluşturan duygu ve düşünceler:
Örnek 3
Rüzgâr ile
dallarımız atışır
Yas ile sevincim yıkışır dağlar
(Faruk Nafiz
Çamlıbel)
Çözüm
Tezat
(zıtlık) oluşturan duygu ve düşünceler:
Örnek 4
Ardında bir
beşik bırakır
Her giden tabut
(Faruk Nafiz
Çamlıbel)
Çözüm
Tezat
(zıtlık) oluşturan duygu ve düşünceler:
Örnek 5
Gülen çehremi
görüp
Sanmayın beni bahtiyar
Her kahkahanın içinde
Bir damla gözyaşı vardır
Her kahkahanın içinde
Bir damla gözyaşı vardır
(Melih Cevdet
Anday)
Çözüm
Tezat
(zıtlık) oluşturan duygu ve düşünceler:
Örnek 6
Ben ki toz
kanatlı bir kelebeğim
Minicik gövdeme
yüklü Kafdağı
(Necip Fazıl Kısakürek)
Çözüm
Tezat
(zıtlık) oluşturan duygu ve düşünceler:
Örnek 7
Sana çirkin dediler,
düşmanı oldum güzelin.
(Faruk Nafiz
Çamlıbel)
Çözüm
Tezat
(zıtlık) oluşturan duygu ve düşünceler:
Örnek 8
Ben de gördüm
güneşin doğarken battığını.
Çözüm
Tezat
(zıtlık) oluşturan duygu ve düşünceler:
Örnek 9
En büyük yalan hakikat-ı
dünyadır.
(Cenap
Şahabettin)
Çözüm
Tezat
(zıtlık) oluşturan duygu ve düşünceler:
Örnek 10
Ayet-i hüsnünle
sen vaslın harâm ettin bana
Ben haramî
çeşmine kanım helal etmek neden
(Ahmet Paşa)
Çözüm
Tezat
(zıtlık) oluşturan duygu ve düşünceler:
Örnek 11
Nice kâfirdir
yüzün müselman olmayan
(Lâmi)
Çözüm
Tezat
(zıtlık) oluşturan duygu ve düşünceler:
Örnek 12
Yağsın nesi varsa kâinatın
Yalnız şu derin
sükût dinsin
(Abdülhak Hâmid)
Çözüm
Tezat
(zıtlık) oluşturan duygu ve düşünceler:
Örnek 13
Bu harabatta
Sâbit olamam sultanım
Dil-i
viranımı yapsan da yıkılsam gitsem
(Sâbit)
Çözüm
Tezat
(zıtlık) oluşturan duygu ve düşünceler:
Örnek 14
Bir kız vardı yok gibi
öyle güzel
(Oktay Rıfat
Horozcu)
Çözüm
Tezat
(zıtlık) oluşturan duygu ve düşünceler:
Örnek 15
İçimde kar
donar buzlar tutuşur,
Yağan ateş midir, kar mıdır
bilmem.
(Osman Öcal)
Çözüm
Tezat
(zıtlık) oluşturan duygu ve düşünceler:
Ayrıca bakınız
Tezat
Hiç yorum yok:
Yorum Gönderme