Edebiyat Okulu: Tezat

TEZAT (ZITLIK)

İki karşıt düşüncenin bir arada olmasına denir. Birbirine anlamca karşıt durum, düşünce ve duygular arasında bir ilginin kurularak bunları bir arada dile getirme sanatıdır. Bu bazen dize, bazen cümle bazen de beyit olabilir. Yani hem düzyazıda (nesir) hem de şiirde karşımıza çıkabilir. Tezat (zıtlık) sanatının oluşması için zıt anlamlı iki sözcüğün bir arada olma zorunluluğu yoktur. Zıt anlamlı sözcüklerin olması değil bunların işleniş şekli tezat (zıtlık) sanatını oluşturur.

Önemli Not: "Sınıfta Betül vardı Esra yoktu." Cümlede geçen "var-yok" sözcükleri zıt anlamlı olmalarına karşın tezat (zıtlık) sanatına örnek oluşturmaz. İsmi üzerinde "sanat" yani işin içinde biraz duygu biraz düşünce yoğrulmuş olmalıdır. Unutmayalım ki sanat ile uğraşanlara "sanatçı" denilir.

Örnek 1

Neden böyle düşman görünürsünüz
Yıllar yılı dost bildiğim aynalar

(Cahit Sıtkı Tarancı)

Yukarıdaki dizelerde şair, "dost-düşman" sözcükleri ile tezat (zıtlık) sanatı oluşturmuştur. Şair, yaşlandığını anlatmaya çalışmaktadır. Bunu da "aynalar" sözünden anlamaktayız. Yaşlandığını kabul etmek istemeyen şair, bunu tezat (zıtlık) sanatına başvurarak dile getirmeye çalışmıştır.

Örnek 2

Gülmek ol gonceye münasiptir

Ağlamak bu dil-i hazine gerek

(Bâkî)

Günümüz Türkçesiyle: Gülmek gonca dudaklara sahip olan o sevgiliye yakışır. Ağlamak da değerli şeylerin kaynağı olan bu gönüle yaraşır.

Şair, "aşk acısı" bağlamında bir karşıtlık oluşturmuştur. Öyle ki kendisini mutsuz; sevgiliyi de mutlu biri olarak görmektedir. Bu durum da tezat (zıtlık) teşkil etmektedir.

Örnek 3

Meyhâne mukassi görünür taşradan ammâ,
Bir başka ferah başka letâfet var içinde.

(Nedim)

Bilinmeyen kelimeler: mukassi: sıkıntılı, çileli, meşakkatli

Nedim, bu dizelerde "meyhane" sözü bağlamında tezat (zıtlık) teşkil eden düşünceleri işlemektedir. Meyhanenin hem sıkıntılı hem de iç açıcı, ferah olduğunu dile getirmektedir. Beyitte zıt iki düşünce söz konusudur.

Örnek 4

Ne siyâh eylemiş bu nâsiyeyi

Saçımı bembeyaz eden bahtım

(Abdülhak Hâmid)

Bilinmeyen kelimeler: nâsiye: alın

Yukarıdaki dizelerde Hamit, "aşk acısı" çerçevesinde bir "tezat"ı işlemektedir. "Bembeyaz saç" ile "siyah alın"da tezat (zıtlık) vardır. Öyleki şair, saçının beyazlamış olmasını sevgilinin saçının siyah olmasına bağlamış, dertten saçlarının beyazladığını anlatmak istemiştir. Talihten şikâyet etmiştir.

Örnek 5

Ne efsûnkâr imişsin âh ey didâr-ı hürriyet,
Esîr-i aşkın olduk gerçi kurtulduk esaretten.

(Namık Kemal)

Namık Kemal'in Hürriyet Kasidesi'nden alınan bu beyite "özgürlük" anlamı ön plandadır. Şair; ey özgürlük! çok büyüleyici özelliklere sahipsin. Biz tutsaklıktan kurtulduk fakat bu sefer de senin esirin olduk, diyor. Yani bu iki kavram çerçevesinde tezat (zıtlık) düşüncesi işlenmiştir.

Örnek 6

Öyle bir devim ki, ben hakikatte pireyim

Bir delik gösterin de utancımdan gireyim

(Necip Fazıl Kısakürek)

Şair yukarıdaki dizelerde, "dev" ve "pire" sözleriyle bir tezat (zıtlık) oluşturmuştur. Öyle ki ben dev görünebilirim, diyor ama gerçek öyle değil, gerçekten de ben bir pireyim, bir deliğe girecek kadar küçüğüm, demektedir.

Örnek 7

Karlar etrafı beyaz bir karanlığa gömdü

Kar değil gökyüzünden yağan, beyaz ölümdü

(Faruk Nafiz Çamlıbel)

Yukarıdaki dizelerde şair, "beyaz" ve "karanlık" sözleri bağlamında karşıt (zıtlık) duygulara yoğunlaşmıştır. Karın yağmasının psikolojik etkilerine dikkatleri çekmeye çalışmaktadır. Öyle ki kar suretten her tarafı beyazlaştırmış olsa da şair, kendisi için bunu mutsuzluk sebebi sayar.

Örnek 8

Kani ol gül gülerek geldiği demler şimdi?

Ağlarım hatıra geldikçe gülüştüklerimiz.

(Mâhir)

Şair, sevgilisiyle daha önce geçirdiği günleri hatırlamaktadır. Bunları hatırlarken duygulanıyor. "Ağla-" ve "gül-" sözcükleriyle bu tezat (zıtlık) duyguları işliyor.

Örnek 9

Ne sabahı göreyim, ne sabah görüneyim

Gündüzler size kalsın, verin karanlıkları

Islak bir yorgan gibi, sımsıkı bürüneyim

Örtün, üstüme örtün, serin karanlıkları

(Necip Fazıl Kısakürek)

Yukarıdaki şiirde şair, "karanlık", "gündüz" ve "sabah" sözleri etrafında tezat (zıtlık) duyguları işlemektedir. Şair, sürekli olarak gündüzlerden kaçıp karanlığa, geceye sığınma çabasındadır.

Örnek 10

Aşk derdiyle hoşem elçek ilacımdan tabib

Kılma derman ki helâkim zehri dermanındadır

(Fuzulî)

Bir ızdırap şairi olan Fuzuli, bu beyitte "aşk derdi" ile mutlu olduğunu anlatmaya çalışıyor. Bu derdine derman istemiyor. Tam tersi kendisinin derdine bulunacak dermanla mutsuz olacağını dile getiriyor. Beyitte tezat (zıtlık) duygular söz konusudur.

Örnek 11

Gülmek ol goncaya münasiptir
Ağlamak bu dil-i hazine gerek

(Baki)

Bilinmeyen kelimeler: dil-i hazin: hüzünlü gönül, münasip: yakışır

Baki, "gül-" ve "ağla-" sözleriyle dizelerde bir duygu karşıtlığını işliyor. Goncaya benzettiği sevgili için gülmeyi layık görürken; hüzünlü gönlü için de ağlamayı layık görmektedir. Yani dizelerde tezat (zıtlık) teşkil eden bir durum vardır.

Aşağıdaki örnekleri tezat (zıtlık) duygu ve düşünceler çerçevesinde inceleyiniz.

Örnek 1

Ömrümde zararsız günümü bilmem
Her senede yüz milyonluk kârım var

(Huzuri)

Çözüm