TEVRİYE
Sözlük anlamı
"örtmek, amacı gizlemek"tir. Bir sözcüğün birden çok anlamı
sezdirecek biçimde kullanılmasına tevriye denir. Başka bir deyişle, sesteş
sözcüklerin bir kez söylenip her iki anlamıyla da kullanılmasıdır. Tevriye
sanatında yakın anlam söylenilip uzak anlam kastedilir. Tevriyede nükte yapmak esastır. Tevriyenin uzak anlamı ilk bakışta fark edilmeyebilir. Tevriyede mecazın olmaması onu
kinayeden ayırır. Tevriyede kullanılan sözün ikisi de gerçek anlamlıdır. Kinayede ise her iki anlamdan biri mutlaka "mecaz anlam"dır ve asıl kastedilmek
istenen de budur. Yine kinayede
deyimler çok fazla yer aldıklarından iki veya daha fazla kelimeden oluşmakta, tevriye ise bir kelimeden oluşmaktadır.
Örnek 1
Tahir
Efendi bana kelp demiş
İltifatı
bu sözde zahirdir,
Maliki
mezhebim benim zira
İtikadımca
kelp tahirdir.
Nefî
(Tahir: temiz, kelp: köpek, zahîr: açık, belli, itikat:
inanç)
Yukarıdaki dörtlükte "tahir" sözcüğüyle tevriye sanatı yapılmıştır. "Tahir" hem "temiz" hem de "özel isim" olabilecek şekilde kullanılmıştır. "Kelp" köpek demektir. "Tahir"in ilk akla gelen anlamı "temiz olmak" olsa da gerçekten de şair kelbin (köpeğin) Tahir Efendi olduğunu söylemeye çalışıyor. Şair, burada Tahir Efendi'yi hicvediyor.
Not: Maliki mezhebinde köpek temiz olduğu için
şair bu nükteden faydalanmıştır.
Örnek 2
Baki çemende hayli perişan imiş varak
Benzer ki bir şikâyeti var rüzgârdan
Yukarıdaki beyitte geçen "rüzgâr" sözcüğü tevriyeli kullanılmıştır. Rüzgârın
iki anlamı vardır. Birincisi "esinti", ikincisi ise
"zaman"dır. Bu dizelerde asıl söylenilmek istenen de
"rüzgâr"dır.
Örnek 3
Gül
gülse daim ağlasa bülbül acep değil
Zira
kimine ağla demişler kimine gül
Yukarıdaki dörtlükte "gül" sözü tevriyeli kullanılmıştır. "gül"ün birinci anlamı "çiçek", ikinci anlamı ise "gül-" eylemidir. Burada yakın anlam "gül-" eylemi; uzak anlam olarak da "gül çiçeği"dir. Asıl amaçlanan da uzak anlamdır. Tevriye sanatı da uzak anlamın olduğu yerdir.
Örnek 4
Sarımsak da acı amma evde lazım bir dişi.
Yukarıdaki dizede geçen "dişi" sözüyle tevriye yapılmıştır. "Dişi" sözcüğü, iki anlama gelebilecek şekilde kullanılmıştır. Birinci anlam, "sarımsak parçası" ikinci anlam da "kadın"dır. Asıl kastedilen de uzak anlamı olan "kadın"dır.
Örnek 5
Avazeyi bu âleme Davud gibi sal
Baki kalan bu
kubbede bir hoş sada imiş.
Yukarıdaki dizedeki "Baki" sözcüğünde tevriye vardır. Yakın anlam, "şairin ismi"; uzak anlam da "ebedi, sonsuzluk"tur. Asıl
kastedilmek istenen de uzak anlamdır.
Örnek 6
Aşiyan-ı mürg-i dil zülf-i perişanındadır.
Kande olsam ey peri gönlüm senin yanındadır.
Yukarıdaki beyitte geçen "kande" sözcüğü tevriyeli kullanılmıştır.
"Nerede" ve "kan içinde" anlamlarına gelebilecek şekilde
kullanılmıştır.
Örnek 7
Bu kadar letafet çünkü sende var
Beyaz
gerdanında bir de ben gerek
Yukarıdaki beyitte geçen "ben" sözcüğü, tevriye sanatının olduğu kısımdır. Yakın
anlamı "vücut derisindeki siyah ben" iken uzak anlamı "I. tekil
kişi"dir. Şair, burada asıl kendisini kastetmiştir.
Örnek 8
Sordum nigârı dedi ahbab
Semt-i Vefa'da
doğru yoldadır.
Yukarıdaki beyitte geçen "Vefa" sözcüğü tevriyeli kullanılmıştır. Yakın anlam
"İstanbul'da semt ismi" iken uzak anlam "sadakat, bağlılık,
sözünde durmak"tır. Asıl kastedilen ise uzak anlamdır.
Örnek 9
Ulusun, korkma nasıl böyle bir imanı boğar.
Yukarıdaki dizede geçen "ulusun" sözcüğü tevriyeli kullanılmıştır. Yakın anlamı kurtların çıkardığı ses olan "ulumak" iken uzak anlamı "büyük, yüce"dir. Her iki anlamı da gerçek anlam olduğu için cümlede tevriye sanatı ortaya çıkmıştır.
Örnek 10
Baki kalır sahife-i âlemde
adımız
Yukarıdaki beyitte geçen "Baki" sözcüğü tevriyeli kullanılmıştır. Yakın anlamı
"şairin adı", uzak anlamı da "sonsuza dek" olup asıl
kastedilen de uzak anlamdır.
Örnek 11
Havada yaprağa döndürdü rüzgâr beni
Yukarıdaki dizede geçen "rüzgâr" sözü tevriyeli kullanılmıştır. Birinci
anlamı "esinti", ikinci anlamı da "zaman"dır.
Örnek 12
Kazan devrildi, söndürdü ocağı
Her ikisi de gerçek anlamda olmak üzere, "ocak" sözcüğünün yakın anlamı "ateş yakılan
yer" uzak anlamı da "Yeniçeri Ocağı"dır.
Not: Tevriye sanatında genel kültür ve bilgi
önemlidir. Asıl maksattan kastın ne olduğu bu bilgilerden yararlanılarak elde
edilir.
Ayrıca bakınız
Tevriye
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder