"Kol oyunu, meydan oyunu, taklit oyunu" olarak da adlandırılan etrafı seyircilerle çevrelenmiş, sahne olarak kabul edilen bir alanda oynanan birden fazla aktörü olan müzikli, şarkılı ve danslı oyuna orta oyunu denir.
Seyircilerin
çevrelediği boş bir alanda oynandığı için oyuna bu isim yakıştırılmıştır. Kesin
biçimini ve "orta oyunu" ismini 19. yüzyılda alır.
- Toplum ve çevrenin sorunlarını işleyen orta
oyununda komedi ön plandadır. Orta oyununda "gülmece" unsuru
tıpkı Karagöz oyunundaki yanlış anlamalara ve nüktelere dayanır.
- Orta oyununda asıl kişiler Kavuklu ve
Pişekâr'dır. Orta oyununda Hacivat'ın yerini Pişekâr, Karagöz'ün
yerini Kavuklu alır. Pişekâr; kültürlü, yazar ve saray ağzıyla
konuşan; Kavuklu ise oyundaki komik kişidir. Pişekâr'ı sürekli yanlış
anlaması bu komikliği ortaya çıkarır.
- Orta oyunu halkın ortak malıdır, yani ürünler
anonimdir.
- Orta oyunu oyunlarının yazılı bir metni yoktur.
Doğaçlamadır. Oyunlar, tuluat yoluyla gerçekleşir.
- Başlangıç (mukaddime), muhavere, fasıl, bitiş
bölümlerinden oluşur.
- Müzikli bir halk tiyatrosudur. Her oyunda bir saz
grubu yer alır. Bölümler arası geçişlerde seyirci, şarkı, türkü
eşliğindeki danslarla eğlendirilir. Zurna ve çifte nara gibi nefesli ve
vurmalı çalgılar orta oyununda önemli müzik araçlarıdır.
- Dans unsuru da orta oyununda önemli bir öğedir.
Çengi, köçek ve curcunabazlar adlarını alan bu dansçılar müzik, şarkı ve
türkülerle seyircileri eğlendirirler.
- Orta oyununda Pişekâr ve Kavuklu dışında Acem,
Arap, Kayserili, Frenk, Yahudi, Ermeni gibi tipler vardır.
- Kadın kıyafeti giymiş erkek, orta oyununda
"zenne" ismiyle isimlendirilir.
- Oyunlar usta-çırak ilişkisi çerçevesinde intikal
yoluyla devam eder.
- Oyunun oynandığı yuvarlak veya oval şeklindeki
alana "palanga" adı verilir.
- Orta oyununda dekor ve kostüm oldukça sadedir.
Dekor, yenidünya olarak isimlendirilen bezsiz bir paravandan ve dükkân
olarak isimlendirilen iki katlı kafesten oluşur. Dükkân, işyeri olarak; yenidünya
da ev olarak kullanılır. Dükkânda birkaç hasır iskemle ve bir tezgâh yer
alır.
- Orta oyununda Pişekâr, sürekli elinde bir şakşak
tutar. Şakşak, çok amaçlı kullanılan bir araçtır. Pişekâr, bununla işleri
yürütür. Oyunu yönetmede sürekli "şakşak"ı kullanır. Bunu bazen
kırbaç niyetine kullanır bazen de bununla kapıyı açar.
- Orta oyununda oyunlara göre çeşitli araçlar
kullanılır. Örneğin berber oyununda berber aynası, koltuğu ve leğen yer
alır.
- Orta oyununda kalıplaşmış kostümler söz
konusudur. Pişekâr, sürekli dört renkli ve dört dilimli bir külah giyer.
Sırtında bir cüppe, ayaklarında ise pabuç bulunur. Kavuklu da Şam
kumaşından bir entari, büyük dilimli bir kavuk ve ayağında pabuçla
tanınır.
- Orta oyununda farklı yöre, millet ve mesleklerden
kişilerin meslekleri ve yöresel özellikleri taklit edilir. Bunlar,
kıyafetleri, konuşma ve davranışlarıyla hemen tanınırlar. Kürt, Acem,
Arap, Kayserili, Kastamonulu, Laz, Frenk, Yahudi, Ermeni bunlar arasında
sayılabilir. Kayserili, kurnazlık; Laz, çok çabuk konuşan; Kürt, saf ve
sakin kişilik özellikleriyle ön plana çıkar.
- Mahalle Baskını, Terzi Oyunu, Yazıcı Oyunu,
Büyücü Hoca, Hamam, Fotoğrafçı, Tahir ile Zühre, Kale Oyunu, Pazarcılar,
Çeşme, Gözlemeci, Çifte Hamamlar, Kunduracı, Eskici Abdi orta oyununun
başlıca oyunlarını oluşturur.
- Geleneksel Türk tiyatrosunun en önemli oyunu
kabul edilen orta oyunu çağdaş anlamda tiyatronun yerleşmesiyle önemini
yitirse de Anadolu'da özellikle düğün ve bayramlarda oynanan köy orta
oyunları birçok yerde varlığını sürdürmektedir.
Mukaddime (Giriş): Orta oyunun giriş bölümüdür. "Öndeyiş" bölümü olarak da bilinir. Zurnacı, Pişekâr havasını çalar. Pişekâr, müzik eşliğinde ortaya çıkar izleyicileri selamlar. Zurnacıyla konuşup oynanacak oyunun adını bildirir. Zurnacı bundan sonra da Kavuklu havasını çalmaya başlar. Kavuklu ve Kavuklu arkası zurna sesiyle oyun alanına girerler. İkisi arasında kısa bir konuşma geçer. Bunlar Pişekâr'ı gördükleri zaman korkup birbirlerinin üstüne düşerler.
Muhavere (Söyleşme): Bu bölüm, Kavuklu ve Pişekâr'ın tanışma konuşmasıyla başlar. İkisi tanıdık çıkarlar. İkisi de birbirlerinin sözlerini ters anlamaya başlar. Sonunda komik bir durum ortaya çıkar. Bu durum "arzbâr" olarak adlandırılır. Sonra bir tekerleme gelir. Kavuklu, başından geçen olağanüstü bir olayı Pişekâr'a anlatır. Pişekâr bunu gerçek bir olay gibi dinler. Bunun gerçek olmadığı, bir hayal olduğu da anlaşılır.
Fasıl (Oyun): Oyunun asıl bölümüdür. Asıl oyun bu bölümde ortaya konur. Fasıl, bölümünde iki olay olur genellikle. Birincisi dükkân dekorunda gelişir. Burada Kavuklu iş aramaktadır. Pişekâr ona iş bulur ve olaylar bu vadide devam eder. İkincisi de ev dekorunda geçer. "Zenne" denilen kişilerin ev aramaları ve Pişekâr'ın onlara ev bulmasıyla sonuçlanır. Fasıl bölümünde Pişekâr ve Kavuklu dışında Laz, Ermeni, Arnavut, Rum, Frenk, Fransız gibi tipler kendi şiveleriyle konuşturulur. Bunların bu konuşma ve giydikleri kıyafetler komedi öğesini oluşturur.
Bitiş: Oyunun son bölümüdür. Çok kısa sürer. Kavuklu ve
Pişekâr birkaç söz söylerler. Pişekâr, oyunun bittiğini ilan eder.
İzleyicilerden "Her ne kadar sürç-i lisan ettikse affola." diyerek
özür diler. Pişekâr, sıradaki oyunun adını, yerini ve zamanını açıklar. Kavuklu
ve Pişekâr müzik eşliğinde alandan ayrılırlar.
Orta Oyununda Oyun Alanı
Etrafı seyirci kitlesiyle çevrili geniş bir alan söz konusudur orta oyununda. Açık alan oyunu olarak da bilinen orta oyunu, yer yer iklim şartlarına göre kapalı yerlerde de oynanmıştır.
Orta oyunu alanına "palanga" denir. Bu alan bir daire biçimindedir. Aslında yumurtamsı bir alan olarak tanımlamak daha doğrudur. Oyun alanı iple gerilmiş kazıklarla belirlenir.
Zemin; çayır, çimendir. Oyuncuların giyim kuşamlarını bıraktıkları bir sandık da yer alır. Bu sandığa da "pusat" adı verilir. Oyun yerinin tam bitiş yerinde bir çadır yer alır ve oyuncular orada giyinirler.
"Yeni dünya" ve "dükkân" olarak isimlendirilen oyun yerinde iki parça dekor yer alır. Bunlar oyuna göre değişen iki üç katlı paravanlardır.
Dükkân, Kavuklu ile ilişkisi olan yerdir.
Oyuna göre burası bazen kunduracı, bazen eskici, bazen fotoğrafçı bazen de çay
evi olur. Buralarda Kavuklu'nun işsizlik sorunu giderilmeye çalışılır. Yeni
Dünya ise ev, mekan olarak kullanılan bir yerdir.
Orta Oyunu Örneği
UÇMAK
KAVUKLU: Sorma Tosuncuğum, bir felâket atlattım ki tarif kabul etmez...
Açıklama: Orta oyununda temel amaç seyircilere hoşça vakit geçirmektir. Onları eğlendirmektir. Yukarıdaki metinde de Kavuklu, şemsiyesiyle birlikte fırtınalı bir günde nasıl uçtuğunu abartarak dile getirmeye çalışmaktadır. Metnin komik unsurunu da bu abartılı anlatım oluşturur. Pişekâr, bunu bir gerçekmiş gibi heyecanlı bir şekilde dinler. Arada ilginç ilginç sorular da sorar. Nihayetinde ise olayın bir rüya olduğu ve gerçek olmadığı ortaya çıkar.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder