KOŞMA
Âşık Edebiyatı nazım biçimi olan koşma Türk halk
edebiyatının en sevilen ve en çok kullanılan nazım şeklidir. Koşmaya en çok
benzeyen tür, Divan Edebiyatı'ndaki "gazel" türüdür. İslamiyet öncesi Sözlü Edebiyat dönemi ürünü olan koşukların
devamı olan koşmalar sazla okunmak için yazılmışlardır. Kişisel duygular esas alındığı ve sazla söylendikleri için koşmalarda müzikalite ön plandadır.
Semaiden ayrılan tarafı da bu müzikalitedir.
Koşmalar, lirizm içerikli şiirleri
içeren güzelleme; yiğitlik içerikli şiirleri anlatan koçaklama; yergi içerikli
şiirleri dile getiren taşlama; ölüm ve trajedinin anlatıldığı ağıt türü olmak
üzere dörde ayrılır.
Âşık Edebiyatı'nda koşma türünde
Karacaoğlan güzellemeleriyle, Ruhsati, Dertli ve Seyrani taşlamalarıyla;
Köroğlu ve Dadaloğlu koçaklamalarıyla; Kağızmanlı Hıfzı da ağıtlarıyla ön plana çıkan kişilerdir.
Koşmanın Özellikleri
- Âşık Edebiyatı'nın en çok kullanılan nazım biçimidir.
- Koşmada doğa, sevgi, yiğitlik, acı, yakınma, eleştiri, aşk, ölüm, özlem, insanlık sevgisi gibi temalar işlenir.
- Konu olarak Divan Edebiyatı'ndaki "gazel" ile aynıdır.
- Koşmalar, saz eşliğinde kendine özgü özel bir ezgiyle söylenir.
- Dil sade, açık, anlaşılır ve içtendir.
- On birli hece ölçüsü ile yazılır. (6+5 veya 4+4+3 duraklıdır)
- Dörtlüklerden oluşur. Dörtlük sayısı üç ile altı arasında değişir.
- Koşmalarda daha çok yarım uyak kullanılır.
- Koşmalarda ilk dörtlüğün birinci, ikinci ve dördüncü dizeleriyle diğer dörtlüğün dördüncü dizeleri birbiriyle kalan dizeler de kendi aralarında uyaklıdır.
- Uyak düzeni "abab/cccb/dddb" şeklindedir.
- Son dörtlükte ozanın adı (mahlası) yer alır. Buna "tapşırma" denir.
Koşma
Türüne Örnekler
Örnek 1
KOŞMA
Vara vara vardım ol kara taşa,
Hasret ettin beni kavim kardaşa,
Sebep ne gözden akan kanlı yaşa,
Bir ayrılık, bir yoksulluk, bir ölüm
Nice sultanları tahttan indirdi
Nice sultanları tahttan indirdi
Nicesinin gül benzini soldurdu
Nicelerin gelmez yola gönderdi
Bir ayrılık, bir yoksulluk, bir ölüm
Karacoğlan der ki kondum göçülmez
Karacoğlan der ki kondum göçülmez
Acıdır ecel şerbeti içilmez
Üç derdim var birbirinden seçilmez
Bir ayrılık, bir yoksulluk, bir ölüm
Karacaoğlan
Karacaoğlan
Örnek 2
KOŞMA
Uykudan uyanmış şahin bakışlım
Dedim sarhoş musun söyledi yok yok
Ak ellerin elvan elvan kınalım
Dedim bayram mıdır söyledi yok yok
Dedim ne gülersin dedi nazımdır
Dedim ne gülersin dedi nazımdır
Dedim kaşın mıdır dedi gözümdür
Dedim ay mı doğdu dedi yüzümdür
Dedim ver öpeyim söyledi yok yok
Dedim aydınlık var dedi aynımda
Dedim aydınlık var dedi aynımda
Dedim günahım çok dedi boynumda
Dedim mehtab nedir dedi koynumda
Dedim ki göreyim söyledi yok yok
Dedim vatanın mı dedi ilimdir
Dedim vatanın mı dedi ilimdir
Dedim bülbül müdür dedi dilimdir
Dedim Nesimi Şah dedi kulumdur
Dedim satar mısın söyledi yok yok
Kul Nesimi
Örnek 3
Eğer benim ile gitmek dilersen
Eğlen güzel yaz olsun da gidelim
Bizim iller kıraçlıdır aşılmaz
Yollar çamur kurusun da gidelim
Karac'oğlan der ki buna ne fayda
Hiç rağbet kalmadı yoksula bayda
Bu ayda olmazsa gelecek ayda
On bir ayın birisinde gidelim
Karacaoğlan
Kul Nesimi
Örnek 3
Eğer benim ile gitmek dilersen
Eğlen güzel yaz olsun da gidelim
Bizim iller kıraçlıdır aşılmaz
Yollar çamur kurusun da gidelim
Karac'oğlan der ki buna ne fayda
Hiç rağbet kalmadı yoksula bayda
Bu ayda olmazsa gelecek ayda
On bir ayın birisinde gidelim
Koşmalar konularına
göre güzelleme, taşlama, koçaklama ve ağıt gibi türlere ayrılır.
a. Taşlama: Toplum veya kişilerin kötü taraflarını eleştiren şiirlere
denir. Taşlamalarda şair son derece acımasız olup genellikle iğneleyici bir dil
kullanır. Taşlama; Divan Edebiyatı'nda "hicviye" Batı edebiyatında
"satir" günümüzde ise "yergi" ismini almıştır. Bayburtlu
Zihni, Dertli ve Seyrani bu türde öne çıkan kişilerdir.
Örnek 1
Ormanda büyüyen adam azgını
Örnek 1
Ormanda büyüyen adam azgını
Çarşıda pazarda adam beğenmez
Medrese kaçkını softa bozgunu
Selam vermeye dervişan beğenmez.
Medrese kaçkını softa bozgunu
Selam vermeye dervişan beğenmez.
Kazak Abdal
Örnek 2
Bir çubuğu vardır gayet küçücek
Zulmü fasidince keyif sürecek
Kırık çanağı yok ayran içecek
Kahveye gelir de fincan beğenmez
Örnek 2
Bir çubuğu vardır gayet küçücek
Zulmü fasidince keyif sürecek
Kırık çanağı yok ayran içecek
Kahveye gelir de fincan beğenmez
b. Koçaklama: Savaş,
yiğitlik ve kahramanlık konularını işleyen şiirlerdir. Epik kavramının halk
şiirimizdeki yansıması olarak da izah edilebilir. Koçaklamalar, coşkulu, heyecanlı ve yiğitçe
bir söyleyişe sahiptir. Batı edebiyatındaki epik şiir olarak da tanımlanabilir. Köroğlu, Dadaloğlu
ve Kayıkçı Kul Mustafa koçaklama türünün önemli örneklerini vermişlerdir.
Örnek 1
BENDEN SELAM OLSUN BOLU BEYİNE
Benden selam olsun Bolu Beyi'ne
Çıkıp şu dağlara yaslanmalıdırBENDEN SELAM OLSUN BOLU BEYİNE
Benden selam olsun Bolu Beyi'ne
Ok gıcırtısından gürzün sesinden
Dağlar seda verip seslenmelidir
Düşman geldi tabur tabur dizildi
Alnımıza kara yazı yazıldı
Tüfek icad oldu mertlik bozuldu
Eğri kılıç kında paslanmalıdır
Köroğlu düşer mi yine şanından
Ayırır çoğunu er meydanından
Kırat köpüğünden düşman kanından
Çevrem dolup şalvar ıslanmalıdır
Köroğlu
Yiğitler silkinip ata binende
Köroğlu
c. Güzelleme: Aşık Edebiyatı'nda sevgili, hasret, ayrılık ve doğanın güzelliklerini konu alan
koşmalara denir. Bu edebiyatın en çok tercih edilen türüdür. Güzellemeler daha
çok lirik şiirlerdir. Sevilen kişilere ve varlıklara olan bağlılığı ifade etmek
amacıyla kaleme alınır. Sevgilinin işlendiği güzellemelerde sevgili en çok
ceylan ve ahu'ya benzetilir. Türk edebiyatında güzelleme türünün en
başarılı örneklerini lirik şiirleriyle 17. yüzyıl halk şairi Karacaoğlan
vermiştir.
Örnek 1
Evvel sen de yücelerden uçardın
Karacaoğlan
Örnek 2
NASIL VASFEDEYİM GÜZELİM SENİ
Nasıl vasfedeyim güzelim seni
Rumeli Bosna'yı değer gözlerin Dünyaya gelmemiş eşin akranın İzmir'i Konya'yı değer gözlerin Kimsede görmedim sendeki nazı Tunus Tırabulus Mısır Hicaz'ı Kars'ı Kağızman'ı Acem Şiraz'ı Girid'i Yanya'yı değer gözlerin Yüzünde görünür Yusuf nişanı Yüzünü görenler çeker efganı Büsbütün Gürcistan Erzurum Van'ı Belh-i Buhaça'yı değer gözlerin Ruhsatı'm eyledim senin de mehdin Al yanaktan bir buse ver himmetin Yüzbin saraf gelse bilmez kiymetin Âhirî dünyaya değer gözlerin |
Ruhsati
|
Örnek 3
Keklik gibi taştan taşa sekerek
Gerdan açıp gelişini sevdiğim
Sağa sola taksim etmiş örgüsün
Onar onar bölüşünü sevdiğim
Keklik gibi taştan taşa sekerek
Gerdan açıp gelişini sevdiğim
Sağa sola taksim etmiş örgüsün
Onar onar bölüşünü sevdiğim
Karacaoğlan
Örnek 4
Örnek 4
Gündüz hayalimde, gece düşümde.
Bir güzelin sevdası var başımda,
Yar sevdası çetin olur yaradan.
Karacaoğlan
Örnek 5
Dinleyin ağalar medhin eyleyim
Elma yanaklımın kara kaşlımın
O gül yüzlerine kurban olayım
Dal gerdanlımın da sırma saçlımın
Elma yanaklımın kara kaşlımın
O gül yüzlerine kurban olayım
Dal gerdanlımın da sırma saçlımın
Noksanî
d. Ağıt: Sevilen kişilerin ardından duyulan üzüntüyü anlatmak, bu
duyguyu belirtmek için yazılan şiirlere denir. Ağıt türünde ölen kişilerin genellikle
iyiliği, mertliği ön plana çıkarılır. Belli bir ezgi ile söylenmiş olan ağıtın, İslamiyet Öncesi Sözlü Edebiyat dönemindeki karşılığı "sagu", Divan
şiirindeki karşılığı ise "mersiye"dir.
Örnek 1
Sefil baykuş ne gezersin bu
yerde
Yok mudur vatanın illerin hani
Küsmüş müsün selâmımı almadın
Şeydâ bülbül şirin dillerin hani
Yok mudur vatanın illerin hani
Küsmüş müsün selâmımı almadın
Şeydâ bülbül şirin dillerin hani
Kağızmanlı
Hıfzî
Örnek
2Can evimden vurdu felek neyleyim
Dadaloğlu
Örnek 3
Vardım ki yurdundan ayak çekilmiş
Yavru gitmiş ıssız kalmış otağı
Gamlar şikest olmuş meyler dökülmüş
Sakiler meclisten çekmiş ayağı
Vardım ki yurdundan ayak çekilmiş
Yavru gitmiş ıssız kalmış otağı
Gamlar şikest olmuş meyler dökülmüş
Sakiler meclisten çekmiş ayağı
Ezgilerine ve Yapılarına Göre Koşmalar
a. Ezgilerine Göre
Koşmalar: Özel bir ezgiyle okunan ve hece sayısı dikkate alınmayan
koşmalardır. Acem koşması, Gevheri koşması gibi.
b. Yapılarına Göre
Koşmalar: Yapılarına göre
koşmalar 7'ye ayrılır.
1. Düz Koşma: Adi koşma olarak da adlandırılan düz koşma
en sık kullanılan koşma türüdür.
2. Yedekli Koşma: Mani şekli ve yedekli 5'li koşma olmak
üzere iki şekli vardır.
3. Musammat Koşma: İç kafiyesi olan koşmalardır. Musammat
gazele benzeyen bu koşma türü 6+5 duraklı olarak yazılır.
4. Ayaklı Koşma: İlk bendin dize sonlarına, diğer bentlerin
ise yalnızca son dizelerine 5 heceli eklerin eklenmesiyle oluşturulan
koşmalardır.
5. Zincirleme Koşma: Daha çok destan türünde karşımıza çıkan
bentlerin dördüncü dizesinin kafiyesinin bir sonraki bendin ilk mısrasının
başında tekrarlanmasıyla oluşan koşmalardır.
6. Zincirleme Ayaklı
Koşma: Zincirleme şeklindeki
koşmalara ziyadeler eklenerek oluşturulan koşmalardır.
7. Koşma Şarkı: Her bendinin dördüncü mısraları aynı olan
koşmalara denir.
Âşık Edebiyatı Nazım Biçimleri ve Türleri
Koşma
Âşık Edebiyatı Temsilcileri
Hiç yorum yok:
Yorum Gönderme