İrsali mesel

İrsal, göndermek; mesel, atasözü anlamına gelmektedir. Yazı veya sözde atasözü ya da vecize kullanma sanatına irsali mesel denir. Bu sanata başvurmaktaki amaç inandırıcılığı artırmak, iknayı başarmak ve düşünceyi daha anlaşılır hale getirmektir.

İrsali mesel sanatının başlıca özellikleri:

  • Mecaza dayalı bir söz sanatı olup "örneklendirme" anlamına da gelir.
  • Darb-ı mesel olarak da bilinir.
  • İrsali mesel, eski zamanlardan günümüze kadar hoşa giden herkes tarafından kabul gören sözleri kapsar.
  • Duygudan ziyade düşünceye dayanan bir söz sanatıdır.
  • İrsali mesel sanatında sadece Türkçe atasözleri değil Arapça ve Farsça atasözleri de kullanılır.


İrsali Mesel Sanatına Örnekler

Örnek 1

Deme olmaz küçüktür büyük

Damlaya damlaya göl olur zira.

Açıklama: Dizelerde "Damlaya damlaya göl olur." atasözüyle irsali mesel sanatı oluşmuştur.

Örnek 2

Allah'a sığın şahs-ı halimin gazabından

Zira yumuşak huylu atın çiftesi pektir.

(Ziya Paşa)

Açıklama: Şair, asıl, sakin görünen kimselerden korkmak gerektiğini söylemektedir. "Yumuşak atın çiftesi pektir." atasözü ile düşüncesini pekiştirmeye çalışmıştır. Bu sözle de irsali mesel ortaya çıkmıştır.

Örnek 3

Âyînesi iştir kişinin lâfa bakılmaz

Şahsın görünür rütbe-i aklı eserinde

(Ziya Paşa)

Açıklama: İnsanın hüneri şahsı eserinde şekil bulur. Yani insanın asıl kıymetini eserleri belirler. "Âyînesi iştir kişinin lâfa bakılmaz." atasözü ile de düşüncelerini belirginleştirip atasözüne başvurmuştur. Böylece irsali mesel sanatı ortaya çıkmıştır.

Örnek 4

Eğer olsa derler kelin merhemi

Sürer kendinin başına ol emi

(İzzet Molla)

Em: merhem

Açıklama: "Kel olan kişi merhem bulsa önce kendi başına sürer." atasözü irsali mesel sanatının olduğu yerdir.

Örnek 5

Ey güzellik göğüne hurşid olan yakma bizi

Yerde kalmaz çün bilirsin dûd-ı âhı kimsenin

(Necâtî)  

Hûrşîd: güneş 

Dûd-ı âh: Ahın dumanı     

Açıklama: Şair, sevgiliyi güneş ile özdeşleştirerek kendisini yakmamasını istemektedir. Eğer sevgili onu yaksa o da ah edecek. Bunun sonunu da bir atasözü ile tamamlamıştır. "Kimsenin ahı yerde kalmaz." sözü ile irsali mesel sanatı ortaya çıkmıştır.

Örnek 6

Cihân-ârâ cihan içindedir arayı bilmezler

O mâhiler ki deryâ içtedir deryâyı bilmezler 

(Hayalî Bey)

Açıklama: "Balıklar denizin içindedir denizi bilmezler." sözüyle irsali mesel sanatı oluşmuştur.

Örnek 7

İnsana sadakat yaraşır görse de ikrah

Yardımcısıdır doğruların Hazret-i Allah

(Ziya Paşa)

İkrah: kötülük

Açıklama: Birinci dizede şair, kişinin kötülük görse dahi iyilikle buna karşılık vermesi gerektiğini söylemektedir. Bu düşüncesini bir atasözü ile desteklemiştir. "Allah doğruların yardımcısıdır." sözü irsali mesel'in olduğu yerdir.

Örnek 8

Meseldir, gülşen-i âlemde bir gülle bahar olmaz.

(İzzet Molla)

Açıklama: Büyük işlerde bir iki kişinin fikri, kararı değil de çoğunluğun kararı önemlidir. Bu düşünce "Bir gülle bahar gelmez." sözüyle desteklenmiştir. Yani irsali mesel sanatına başvurulmuştur. 

Örnek 9

Kirpikleri uzundur yârin hayâle sığmaz

Meşhur bir meseldir "Mızrak çuvala sığmaz"

(Hevâî)  

Açıklama: Şair, ilk dizede sevgilinin kirpiklerinin uzun olduğunu söylemeye çalışmaktadır. Uzunluğunun da hayal ötesi olduğunu söyleyip ikinci dizede bunu bir atasözü ile desteklemektedir. "Mızrak çuvala sığmaz." sözü de irsali mesel sanatının olduğu yerdir.

Örnek 10

Nush ile yola gelmeyeni etmeli tekdir 

Tekdir ile uslanmayanın hakkı kötekdir.

(Ziya Paşa)

Tekdir: azarlama

Açıklama: Nasihat, öğüt ile yola gelmeyeni azarlamak gerekir. Azarlama da fayda etmezse o kişi dayağı hak ediyor, demektir. Şair bu düşüncesini irsalı mesel sanatıyla etkili kılmaya çalışmaktadır.

Örnek 11

Sözde  darbü'l mesel irâdına söz yok ammâ

Söz odur âleme senden kala  bir darb-ı mesel 

(Nabi)

Darb-ı mesel: atasözü, etkili söz

Açıklama: Nabi, herkes bir atasözü kullanarak bir etkililik oluşturmaya çalışıyor, diyor. Önemli olan kişinin de atasözü değerinde bir söz bırakmasıdır, düşüncesi dizelerde belirgin olan düşüncedir. 

Örnek 12

Balık baştan kokar bunu bilmemek,

Seyrânî gâfilin ahmaklığından.

(Seyrani)

Açıklama: Seyrani, "Balık baştan kokar." sözüyle irsali mesel sanatından faydalanmıştır.

Örnek 13

Çağır Karac'oğlan çağır 

Taş düştüğü yerde ağır,
Gönül sevdiğinden soğur 
Görülmeyi görülmeyi.

(Karacaoğlan)

Açıklama: "Taş düştüğü yerde ağırdır." atasözü ile irsali mesel sanatı ortaya çıkmıştır.

Örnek 14

Esnafa da biraz insaf gerekir

Bal tutan parmağın yalar

(Nevâî)

Açıklama: "Bal tutan parmağını yalar." atasözü ile irsali mesel sanatı oluşmuştur.

Örnek 15

Bed-asla necâbet mi verir hiç üniforma

Zer-dûz palan ursan eşek yine eşektir

(Ziya Paşa)

Bed-asl: kötü soylu

Necâbet: temiz soyluluk
Zer-dûz palan: altın semer

Açıklama: Şaire göre kötü soylu olan bir kişi baştan kaybetmiştir. Tıpkı bir eşek gibi. Altından semer de bıraksan sırtına eşek yine eşektir, diyor. Düşüncesini etkili kılmak için irsali mesel sanatına başvurmuştur.

Örnek 16

Güldürmez âdemi dehr akıtmayınca göz yaş

Oğlana süt verilmez ağlamayınca kardaş

(Hayali)

Dehr: zaman, dünya

Açıklama: İnsanoğlu gözyaşı akıtmayana kadar bu dünya insana mutluluk vermez. "Ağlamayan bebeğe mama vermezler." atasözü ile irsali mesel sanatı ortaya çıkmıştır.

Örnek 17

Tok olanlar bilmez çektiğini aç kalanın

Sırtı pek kimseye ahvâl-i şitâ yaz görünür

(Sami)

Şitâ: kış

Açıklama: Şair, dizelerde güzel giyinen kimseye kışın soğuğu fazla tesir etmez, düşüncesini savunmaktadır. Ona göre kış yaz aynıdır. "Aç olanların halini tok olanlar anlayamaz." sözüyle de irsali mesel sanatı ortaya çıkmıştır.

Örnek 18

Habîb eşiği rakîbe şeref verirdi velî

Çemende gezmek ile zağ andelîb olmaz

(Necâti)

Zağ: karga

Andelib: bülbül

Açıklama: Rakibin sevgilinin kapısının eşiğinde olması ona bir şeref verir ama gerçeği değiştiremez çünkü yeşillikte gezmekle karga bülbül olmaz. "Karga, bağda gezmekle bülbül olmaz." sözüyle irsali mesel sanatı oluşmuştur.

Örnek 19

"Kadr-i  zer zer-ger şinâsedkadr-i gevher gevherî"

Kadrin anınçün bilen yoktur şeh-i ekrem gibi 

(Nefi)

Açıklama: İrsali meselde sadece Türkçe atasözleri değil Arapça ve Farsça atasözleri de kullanılmıştır. Yukarıdaki "Kadr-i zer zer-ger şinâsedkadr-i gevher gevheri" sözü bir Farsça atasözüdür. Farsça atasözünün anlamı:

Kadr-i  zer zer-ger şinâsedkadr-i gevher gevheri: Altının kıymetini, değerini ancak kuyumcu olan cevherin kıymetini de bu işle uğraşan kişiler bilir.

Örnek 20

Elbette bu hâlimden o yârin haberi var

"Fi'l-kalbi mine'l - kalbi ile'l – kalbi sebîlâ"

(III. Murat)

Açıklama: İrsali meselde sadece Türkçe atasözleri değil Arapça ve Farsça atasözleri de kullanılmıştır. Sözün gücünü etkili kılmak için dizelerde bir Arap atasözü kullanılmıştır. "Fi'l-kalbi mine'l-kalbi ile'l-kalbi sebîlâ" sözüyle de irsali mesel sanatı ortaya çıkmıştır. Arapça atasözün anlamı:

Fi'l-kalbi mine'l-kalbi ile'l–kalbi sebîlâ: Kalpten kalbe yol vardır.

Ayrıca bakınız



1 yorum: