İKİLEMELER
Anlamı pekiştirmek, anlatımı çekici
hale getirmek veya anlama işlerlik kazandırmak amacıyla aynı sözcüğün, eş,
yakın, zıt (karşıt) anlamlı şekillerinin yan yana kullanılmasıyla oluşturulan
sözcük grubuna denir. İkilemeler, çok yönlü sözcüklerdir.
Örnek
Güzel güzel, sorgu sual, abuk subuk,
şırıl şırıl gibi.
İKİLEMELERİN OLUŞUM ŞEKİLLERİ
1. Aynı sözcüğün tekrarı ile oluşan ikilemeler
Güzel güzel, yavaş yavaş, çabuk çabuk, soğuk soğuk, sıcak sıcak, nakış nakış, açık açık, bir bir, gürül gürül, sıkı sıkı, ılık ılık, akın akın, iri iri, saf saf, demet demet...
2. Anlamdaş (eş anlamlı) sözcüklerle oluşan ikilemeler
Köşe bucak, şan şöhret, sorgu sual, akıllı uslu, mutlu mesut, ses seda, sağ salim...
3. Yakın anlamlı sözcüklerle oluşan ikilemeler
Doğru dürüst, yalan yanlış, günlük güneşlik, dünya alem, delik deşik, eş dost, üst baş, akıl fikir, mal mülk…
4. Karşıt (zıt) anlamlı sözcüklerle oluşan ikilemeler
Genç ihtiyar, sabah akşam, büyük küçük, siyah beyaz, az çok, iyi kötü, aşağı yukarı, ileri geri, dost düşman, acı tatlı, alt üst, er geç, irili ufaklı...
5. Biri anlamlı, biri anlamsız sözcüklerden oluşan ikilemeler
Eski püskü, eğri büğrü, yırtık pırtık, çoluk çocuk, yol mol, sıkı fıkı, ev mev, su mu, ufak tefek…
6. Her ikisi de anlamsız sözcükten oluşan ikilemeler
Ivır zıvır, abuk sabuk, abur cubur, mırın kırın, eciş bücüş, paldır küldür, eften püften...
7. Yansıma sözcüklerle oluşan ikilemeler
Tık tık, vızır vızır, şırıl şırıl, cızır cızır, lıkır lıkır, çıtır çıtır, tıkır tıkır, horul horul, gümbür gümbür, çatır çatır...
8. Durum eki almış sözcüklerle oluşan ikilemeler
Baş
başa, biz bize, günden güne, yıldan yıla, dişe diş, baştan başa
9. "m" harfi eklenerek oluşan ikilemeler
Şaka
maka, para mara, ev mev, ders mers, iş miş, yemek memek
10. Sayılardan oluşan ikilemeler
Üç beş
adam
Sekiz
on öğrenci
11. İsim tamlaması şeklinde oluşan ikilemeler
İyinin
iyisi
Yıllar yılı
12. "de", "mi" ile oluşan ikilemeler
Sıcak
mı sıcak bir yaz
Güzel mi güzel bir elbise
Soğuk da soğuk hava
İKİLEMELERİN
CÜMLE İÇERİSİNDEKİ GÖREVLERİ
İkilemeler, isim olarak kullanılabilir
Üzerindeki çıtçıtı dikkat çekiyordu.
İkilemeler sıfat olarak kullanılabilir
Güzel
güzel elbiseler
ile bizi ziyarete geldiler.
Öğretmenlerine deste
deste gül hediye ettiler.
Evli
barklı insanlar
daha sakin davranır.
İkilemeler zarf görevinde kullanılabilir
Herkes
onun gözünün içine baka baka öğrendi olumsuzlukları.
Her yerde ileri geri konuşursan itibarın
kalmaz.
İkilemeler ile İlgili Önemli Uyarılar
1. İkilemeleri oluşturan sözcükler arasına hiçbir noktalama
işareti gelmez.
İleri geri konuşmasına kimse bir anlam veremedi. (doğru)
İleri, geri konuşmasına
bir anlam veremedi. (yanlış)
2. İkilemeler her zaman ayrı yazılır.
Ağır ağır, gide gide, kucak kucak, baş başa, diz dize, ucu ucuna, boşu boşuna, dişe diş, başa baş, içten içe, yan yana, omuz omuza, el ele, göz göze, iç içe…
El ele tutuşup
kırlara açıldılar. (doğru)
Elele veri
kırlara açıldılar. (yanlış)
Baş başa vermeyince
taş yerinden kalkmaz. (doğru)
Başbaşa vermeyince
taş yerinden kalkmaz. (yanlış)
3. Bazı ikilemeler zamanla kalıplaşarak
bitişik bir şekil almışlardır.
Karmakarışık duygular içerisindeydi.
Bütün odayı altüst etmişti afacan çocuk.
Yarın piknikte hepimiz cızbız yiyeceğiz.
4. "mi" edatı ikilemeyi oluşturan
sözcükler arasına girebilir. Bu durumda pekiştirme görevini üstlenir.
Güzel mi güzel bir elbise giymişti.
Sıcak mı sıcak havalarda
gezmiştik o yaz.
5. İkilemeleri oluşturan sözcükler hem
yapım eki hem de çekim eki alabilir.
Evli barklı insanlar bir araya gelmişlerdi. (yapım eki)
Yersiz yurtsuz insanlara
sahip çıkalım. (yapım eki)
Ağlayan arkadaşını dertli
dertli dinliyordu. (yapım eki)
İrili ufaklı birçok
taş toplamıştı tarladan yaşlı adam. (yapım eki)
El ele verdik,
bugünlere geldik. (çekim eki)
Yüz yüze yapılan
görüşmeden sonra diplomat otelden ayrıldı. (çekim eki)
İKİLEMELERİN CÜMLE İÇERİSİNDE KULLANIMI İLE İLGİLİ ÖRNEKLER
1. Aynı sözcüğün tekrarı ile oluşan ikilemeler
Arkadaşlarla güzel güzel sohbet ettik dün akşam.
Sular sarardı yüzün perde perde solmakta.
Yavaş yavaş yürüyen çocuk okulun bahçesinden içeri girdi.
Güzele her daim deste deste güller ile gitmek gerek.
Çeşmelerimizden soğuk soğuk sular akar yazın.
Ana sınıfı öğrencileri ilk gün sınıfta uslu uslu oturmuşlardı.
Olanları annesine uzun uzun anlattı.
2. Anlamdaş (eş anlamlı) sözcüklerle oluşan ikilemeler
Köşe bucak, kaybolan çocuklarını arıyorlardı.
Anadolu'nun bir köyünde mutlu mesut bir yaşam sürdürüyorlardı.
Akıllı uslu durursanız size ikilemeler konusunu detaylı anlatacağım.
Allah'a şükürler olsun ki kazadan sağ salim kurtuldular.
Herkes sanki ölüm uykusuna yatmıştı ki
ortalıkta ses seda yoktu.
Hiç kimse sorgusuz sualsiz cennete gitmez.
Şah şöhret sahibi olmak isteyenlerden değilim.
3. Yakın anlamlı sözcüklerle oluşan ikilemeler
Doğru dürüst çalışmadan hiçbir başarı elde edilemez.
Ona yalan
yanlış bilgi aktardıklarından
o, etrafına kan kusuyordu.
Bu günlük güneşlik havada evde oturulur
mu?
Dünya âlem yıkılsa umurunda değil onun.
Her tarafı delik deşik etmişlerdi.
Eş dost toplanıp onları ziyarete gittik.
Polisler orada üst baş araması yaptılar.
Allah akıl
fikir versin bunları
yapanlara.
İnsanın mal mülk sevgisi bazı değerlerin önüne
geçmemelidir.
4. Karşıt (zıt) anlamlı sözcüklerle oluşan ikilemeler
Alanda genç ihtiyar bütün köylüler toplanmıştı.
Hazırlıkları tamamlamak üzere sabah akşam durmadan çalışıyorlardı.
Büyük küçük herkes çimende futbol oynuyordu.
O yıllarda az çok herkesin siyah beyaz bir televizyonu vardı.
İşe yeni başlamıştı yine de işten iyi kötü anlıyordu.
Aşağı yukarı beş yıla yakındır köyüne uğramamıştı.
Onun ileri
geri konuşması dost düşman herkesçe yadırgandı.
Onunla acı tatlı hatıralarımız olmuştu Asya'nın uçsuz
bozkırlarında.
Ortalığı alt üst eden adam er geç yakalandı.
5. Biri anlamlı, biri anlamsız sözcüklerden oluşan ikilemeler
Eski püskü elbiseler giyen kişi eğri büğrü konuşunca herkesten fırça yer.
İnsan, yırtık pırtık elbise giyebilir; önemli olan
insanın karakterinin düzgün olmasıdır.
Çoluk çocuk göç eden köy halkı ufak
tefek tahriklere kapılmadan
yolculuğa devam ediyorlardı.
Fırtınadan yol mol gözükmüyordu.
Düşman gibi geçinen komşular bu ara sıkı fıkı olmuşlardı.
Kerbela'da o muhteşem zatlar su mu diye saatlerce
sayıklamışlar.
6. Her ikisi de anlamsız sözcüklerden oluşan ikilemeler
Bunlar, ıvır zıvır şeyler olduğundan bunlar hakkında abuk sabuk konuşmak mantıksızdır.
Çağımızın en büyük hastalığı abur cubur yiyeceklerin asıl yiyeceklerin yerini
almasıdır.
Bir gün de işte mırın kırın etmeyin arkadaşlar.
Adamcağızı eften püften bahanelerle hastanelik
ettiler.
7. Yansıma sözcüklerle oluşan ikilemeler
Saatin tık tık sesi suyun şırıl şırıl sesine karışırdı sabahın seherinde.
Adamcağız, geceleri horul horul horluyordu.
Çatıdan pat pat sesler geliyordu.
8. Durum eki almış sözcüklerle oluşan ikilemeler
Baş
başa vermeyince
taş yerinden kalkmaz.
Hastalıktan olsa gerek günden güne eriyordu.
Nüfusumuz yıldan yıla artıyor.
Futbolcular maçın sonuna kadar dişe
diş mücadele ettiler.
Biz
bize bu
konuyu konuşalım dedik.
9. "m" harfi eklenerek oluşan ikilemeler
Adamın para mara derdi de ev mev derdi de yoktu.
Şaka
maka Yusuf
sen orada bana bir iş miş veremezsin.
Önce yemek memek işini halledelim sonra da ders mers çalışırız.
10. Sayılardan oluşan ikilemeler
Üç beş kişi bizi ziyarete gelecek.
Sekiz on öğrenci bu okulun huzurunu bozamaz.
11. İsim tamlaması şeklinde oluşan ikilemeler
İyinin
iyisi bu işi
siz yapın.
Yıllar
yılı aynı
evde yaşamını sürdürdü.
12. "de", "mi" ile oluşan ikilemeler
Sıcak
mı sıcak bir yaz
günü tarlada pamuk topluyorlardı.
Güzel
mi güzel bir
elbise giymişti.
Bu kış soğuk da soğuk havalar bizleri evlerimize hapsetti.
Ayrıca bakınız
B. Sözcüklerde Anlam İlişkileri
C. Sözcüklerde Anlam Olayları
D. Anlam Değişmeleri
Ayrıca bakınız
A. Anlam
Bakımından Sözcükler
B. Sözcüklerde Anlam İlişkileri
C. Sözcüklerde Anlam Olayları
D. Anlam Değişmeleri
E. Sözcük Anlamı ile İlgili Bazı
Terimler
İkilemeler
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder