İkilemeler

İKİLEMELER

Anlamı pekiştirmek, anlatımı çekici hale getirmek veya anlama işlerlik kazandırmak amacıyla aynı sözcüğün, eş, yakın, zıt (karşıt) anlamlı şekillerinin yan yana kullanılmasıyla oluşturulan sözcük grubuna denir. İkilemeler, çok yönlü sözcüklerdir.

Örnek
Güzel güzel, sorgu sual, abuk subuk, şırıl şırıl gibi.

İKİLEMELERİN OLUŞUM ŞEKİLLERİ

1. Aynı sözcüğün tekrarı ile oluşan ikilemeler

Güzel güzel, yavaş yavaş, çabuk çabuk, soğuk soğuk, sıcak sıcak, sarı sarı, dizi dizi, uslu uslu, ağır ağır, adım adım, uzun uzun, ince ince, tuhaf tuhaf, deste deste, perde perde, nakış nakış, açık açık, bir bir, gürül gürül, sıkı sıkı, ılık ılık,  akın akın, iri iri, saf saf, demet demet...

2. Anlamdaş (eş anlamlı) sözcüklerle oluşan ikilemeler

Köşe bucak, şan şöhret, sorgu sual, akıllı uslu, mutlu mesut, zarar ziyan, ses seda, sağ salim...

3. Yakın anlamlı sözcüklerle oluşan ikilemeler

Doğru dürüst, yalan yanlış, günlük güneşlik, dünya alem, delik deşik, eş dost, üst baş, akıl fikir, ince uzun, mal mülk…

4. Karşıt (zıt) anlamlı sözcüklerle oluşan ikilemeler

Genç ihtiyar, sabah akşam, büyük küçük, siyah beyaz, az çok, iyi kötü, aşağı yukarı, ileri geri, dost düşman, acı tatlı, alt üst, er geç, irili ufaklı...

5. Biri anlamlı, biri anlamsız sözcüklerden oluşan ikilemeler

Eski püskü, eğri büğrü, yırtık pırtık, çoluk çocuk, yol mol, sıkı fıkı, ev mev, su mu, ufak tefek…

6. Her ikisi de anlamsız sözcüklerden oluşan ikilemeler

Ivır zıvır, abuk sabuk, abur cubur, mırın kırın, eciş bücüş, paldır küldür, eften püften...

7. Yansıma sözcüklerle oluşan ikilemeler

Tık tık, vızır vızır, şırıl şırıl, cızır cızır, lıkır lıkır, çıtır çıtır, tıkır tıkır, horul horul, gümbür gümbür, çatır çatır...

8. Durum eki almış sözcüklerle oluşan ikilemeler

Baş başa, biz bize, günden güne, yıldan yıla, dişe diş, baştan başa

9. "m" harfi eklenerek oluşan ikilemeler

Şaka maka, para mara, ev mev, ders mers, iş miş, yemek memek

10. Sayılardan oluşan ikilemeler

Üç beş adam
Sekiz on öğrenci

11. İsim tamlaması şeklinde oluşan ikilemeler

İyinin iyisi
Yıllar yılı

12. "de", "mi" ile oluşan ikilemeler

Sıcak mı sıcak bir yaz
Güzel mi güzel bir elbise
Soğuk da soğuk hava

İKİLEMELERİN CÜMLE İÇERİSİNDEKİ GÖREVLERİ

İkilemeler, isim olarak kullanılabilirler

Üzerindeki çıtçıtı dikkat çekiyordu.

İkilemeler sıfat olarak kullanılabilirler

Güzel güzel elbiseler ile bizi ziyarete geldiler.
Öğretmenlerine deste deste gül hediye ettiler.
Evli barklı insanlar daha sakin davranır.

İkilemeler zarf görevinde kullanılabilirler

Herkes onun gözünün içine baka baka öğrendi olumsuzlukları.
Muhammed Furkan odasını her akşam alt üst ederdi.
Her yerde ileri geri konuşursan itibarın kalmaz.

İkilemeler ile İlgili Önemli Uyarılar

1. İkilemeleri oluşturan sözcükler arasına hiçbir noktalama işareti gelmez.

İleri geri konuşmasına kimse bir anlam veremedi. (doğru)
İleri, geri konuşmasına bir anlam veremedi. (yanlış)

2. İkilemeler her zaman ayrı yazılır.

Ağır ağır, gide gide, kucak kucak, tıkır tıkır, bata çıka, enine boyuna, eski püskü, baş başa, diz dize, ucu ucuna, boşu boşuna, dişe diş, başa baş, içten içe, yan yana, omuz omuza, el ele, göz göze, iç içe…

El ele tutuşup kırlara açıldılar. (doğru)
Elele veri kırlara açıldılar. (yanlış)

Baş başa vermeyince taş yerinden kalkmaz. (doğru)
Başbaşa vermeyince taş yerinden kalkmaz. (yanlış)

3. Bazı ikilemeler zamanla kalıplaşarak bitişik bir şekil almışlardır.

Karmakarışık duygular içerisindeydi.
Bütün odayı altüst etmişti afacan çocuk.
Yarın piknikte hepimiz cızbız yiyeceğiz.

4. "mi" edatı ikilemeyi oluşturan sözcükler arasına girebilir. Bu durumda pekiştirme görevini üstlenir.

Güzel mi güzel bir elbise giymişti.
Sıcak mı sıcak havalarda gezmiştik o yaz.

5. İkilemeleri oluşturan sözcükler hem yapım eki hem de çekim eki alabilirler.

Evli barklı insanlar bir araya gelmişlerdi. (yapım eki)
Yersiz yurtsuz insanlara sahip çıkalım. (yapım eki)
Ağlayan arkadaşını dertli dertli dinliyordu. (yapım eki)
İrili ufaklı birçok taş toplamıştı tarladan yaşlı adam. (yapım eki)
El ele verdik, bugünlere geldik. (çekim eki)
Yüz yüze yapılan görüşmeden sonra diplomat otelden ayrıldı. (çekim eki)

İKİLEMELERİN CÜMLE İÇERİSİNDE KULLANIMI İLE İLGİLİ ÖRNEKLER

1. Aynı sözcüğün tekrarı ile oluşan ikilemeler

Arkadaşlarla güzel güzel sohbet ettik dün akşam.
Sular sarardı yüzün perde perde solmakta.
Yavaş yavaş yürüyen çocuk okulun bahçesinden içeri girdi.
Güzele her daim deste deste güller ile gitmek gerek.
Olanları adım adım takip ettiğini hepimiz biliyorduk.
Ağır ağır çıkacaksın bu merdivenlerden.
Çeşmelerimizden soğuk soğuk sular akar yazın.
Çabuk çabuk bitirdiler verilen ev ödevlerini.
Ana sınıfı öğrencileri ilk gün sınıfta uslu uslu oturmuşlardı.
Olanları annesine uzun uzun anlattı.

2. Anlamdaş (eş anlamlı) sözcüklerle oluşan ikilemeler

Köşe bucak, kaybolan çocuklarını arıyorlardı.
Anadolu'nun bir köyünde mutlu mesut bir yaşam sürdürüyorlardı.
Hiç kimseden gizli saklı bir şeyi olmayan biriydi.
Futbolcular, yorgun argın bir şekilde kendilerini soyunma odasına attılar.
Akıllı uslu durursanız size ikilemeler konusunu detaylı bir şekilde anlatacağım.
Allah'a şükürler olsun ki kazadan sağ salim kurtuldular.
Herkes sanki ölüm uykusuna yatmıştı ki ortalıkta ses seda yoktu.
Doğal afetten sonra oradakilerin bütün zarar ziyanları giderildi.
Hiç kimse sorgusuz sualsiz cennete gitmez.
Şah şöhret sahibi olmak isteyenlerden değilim.

3. Yakın anlamlı sözcüklerle oluşan ikilemeler

Doğru dürüst çalışmadan hiçbir başarı elde edilemez.
Ona yalan yanlış bilgi aktardıklarından o, etrafına kan kusuyordu.
Bu günlük güneşlik havada evde oturulur mu?
Dünya âlem yıkılsa umurunda değil onun.
Her tarafı delik deşik etmişlerdi.
Eş dost toplanıp onları ziyarete gittik.
Polisler orada üst baş araması yaptılar.
Allah akıl fikir versin bunları yapanlara.
İnce uzun bir yoldayım, gidiyorum gündüz gece.
İnsanın mal mülk sevgisi bazı değerlerin önüne geçmemelidir.

4. Karşıt (zıt) anlamlı sözcüklerle oluşan ikilemeler

Alanda genç ihtiyar bütün köylüler toplanmıştı.
Hazırlıkları tamamlamak üzere sabah akşam durmadan çalışıyorlardı.
Büyük küçük herkes çimende futbol oynuyordu.
O yıllarda az çok herkesin siyah beyaz bir televizyonu vardı.
İşe yeni başlamıştı yine de işten iyi kötü anlıyordu.
Aşağı yukarı beş yıla yakındır köyüne uğramamıştı.
Onun ileri geri konuşması dost düşman herkesçe yadırgandı.
Onunla acı tatlı hatıralarımız olmuştu Asya'nın uçsuz bozkırlarında.
Ortalığı alt üst eden adam er geç yakalandı.

5. Biri anlamlı, biri anlamsız sözcüklerden oluşan ikilemeler

Eski püskü elbiseler giyen kişi eğri büğrü konuşunca herkesten fırça yer.
İnsan, yırtık pırtık elbise giyebilir; önemli olan insanın karakterinin düzgün olmasıdır.
Çoluk çocuk göç eden köy halkı ufak tefek tahriklere kapılmadan yolculuğa devam ediyorlardı.
Fırtınadan yol mol gözükmüyordu.
Düşman gibi geçinen komşular bu ara sıkı fıkı olmuşlardı.
Kerbela'da o muhteşem zatlar su mu diye saatlerce sayıklamışlar.

6. Her ikisi de anlamsız sözcüklerden oluşan ikilemeler

Bunlar, ıvır zıvır şeyler olduğundan bunlar hakkında abuk sabuk konuşmak mantıksızdır.
Çağımızın en büyük hastalığı abur cubur yiyeceklerin asıl yiyeceklerin yerini almasıdır.
Bir gün de işte mırın kırın etmeyin arkadaşlar.
Adamcağızı eften püften bahanelerle hastanelik ettiler.

7. Yansıma sözcüklerle oluşan ikilemeler

Saatin tık tık sesi suyun şırıl şırıl sesine karışırdı sabahın seher vaktinde.
Adamcağız, geceleri horul horul horluyordu.
Çatıdan pat pat sesler geliyordu.

8. Durum eki almış sözcüklerle oluşan ikilemeler

Baş başa vermeyince taş yerinden kalkmaz.
Hastalıktan olsa gerek günden güne  eriyordu.
Nüfusumuz yıldan yıla artıyor.
Futbolcular maçın sonuna kadar dişe diş mücadele ettiler.
Biz bize bu konuyu konuşalım dedik.

9. "m" harfi eklenerek oluşan ikilemeler

Adamın para mara derdi de ev mev derdi de yoktu.
Şaka maka Yusuf sen orada bana bir iş miş veremezsin.
Önce yemek memek işini halledelim sonra da ders mers çalışırız.

10. Sayılardan oluşan ikilemeler

Üç beş kişi bizi ziyarete gelecekler.
Sekiz on öğrenci bu okulun huzurunu bozamaz. 

11. İsim tamlaması şeklinde oluşan ikilemeler

İyinin iyisi bu işi siz yapın.
Yıllar yılı aynı evde yaşamını sürdürdü.

12. "de", "mi" ile oluşan ikilemeler

Sıcak mı sıcak bir yaz günü tarlada pamuk topluyorlardı.
Güzel mi güzel bir elbise giymişti. 
Bu kış soğuk da soğuk havalar bizleri evlerimize hapsetti.

Ayrıca bakınız

A. Anlam Bakımından Sözcükler

B. Sözcüklerde Anlam İlişkileri

C. Sözcüklerde Anlam Olayları

D. Anlam Değişmeleri

E. Sözcük Anlamı ile İlgili Bazı Terimler
İkilemeler
pdf mükemmel e-kitaplar için bakınız
Gönderen zaman:

Hiç yorum yok:

Yorum Gönder

Kaydol: Kayıt Yorumları (Atom)