Edebiyat Okulu: Ziya Paşa (1825-1880)

Şair, yazar ve devlet adamı kimlikleriyle ön plana çıkan ve asıl ismi "Abdülhamid Ziyaeddin" olan Ziya Paşa, 1829'da İstanbul'da doğdu. Öğrenim hayatına Kandilli'de başlayan sanatçı öğrenimine Mekteb-i Ulum-i Edebiye'de devam eder. Özel ders alarak Arapça ve Farsça öğrenir.

Ziya Paşa, 1855'te Mustafa Reşit Paşa aracılığıyla Mabeyn Kâtipliği'ne atanır. Bu arada Fransızca öğrenir. Moliere'in "Tartuffe" eserini çevirerek Türk edebiyatındaki ilk manzum tercüme oyununu ortaya koyar. Mustafa Reşit Paşa'nın vefat etmesinden sonra geçimsiz davranışlarından dolayı saraydan uzaklaştırılır. Ünlü "Tercih-i Bend" eserini kaleme alır. Kıbrıs'a gönderilir. Kıbrıs Mutassarıfı sırasında "Paşa" unvanını alır. Sonra çeşitli yerlerde benzer görevlerde bulunur.

"Yeni Osmanlılar" cemiyetine üye olan Ziya Paşa, "Muhbir" gazetesinde hükümeti eleştirir. Paris'te bulunan ve hükümete muhalif olan Mustafa Fazıl Paşa'nın davetiyle Namık Kemal ile birlikte Paris'e gider. Burada da hükümete muhalefet etmeye devam eder. Sonraki zamanlarda Ali Suavi de onlara katılır. Paris'ten Londra'ya giderler. Namık Kemal ile "Hürriyet" gazetesinde yazılar kaleme alır. Fikirlerinden dolayı Namık Kemal ile arası bozulur ve gazetede yazı yazmayı bırakır. Ziya Paşa, bu kez de Cenevre'ye gider. Sırasıyla Londra ve Paris'te bulunduktan sonra İstanbul'a döner.

İstanbul'a döndükten sonra birkaç yıllık bir memuriyet hayatı yaşar. 1876'da II. Abdülhamit'in Genç Osmanlıları tutuklama veya sürgüne gönderme uygulamalarında o da Suriye'ye vali olarak atanır. Suriye dışında birçok ilimizde daha valilik görevinde bulunur.

Ziya Paşa, 17 Mayıs 1880'da siroz hastalığı nedeniyle valilik görevini yerine getirdiği Adana'da hayatını kaybeder.

Edebi Kişiliği

19. yüzyıl Osmanlı Devleti'nin en önemli devlet adamları arasında yer alan şair ve yazar Ziya Paşa, "Batılılaşma" kavramını ilk ortaya atan Osmanlı aydınları arasında yer alır. Şinasi, Namık Kemal ile Tanzimat'la başlayan yeni Türk edebiyatının ilk aşamasını oluşturan üç sanatçı arasında yer alır. Abdülhak Hamit Tarhan'dan sonra Tanzimat Edebiyatı'nın en verimli sanatçısı olarak kabul edilir.

Tanzimat Edebiyatı'nın bütün özelliklerini üzerinde taşır. "Şiir ve İnşa" makalesinde, eski edebiyatı yerdiği dönem ve "Harabat" antolojisi ile bu düşüncelerinden vazgeçtiği dönem olmak üzere Ziya Paşa'nın edebiyat yaşamı iki bölüme ayrılır. Hayatının tamamı gelenekler ve yenilikler ikilemi çerçevesinde geçmiş eserlerine de bunu yansıtmıştır. "Şiir ve İnşa"nın ön sözünde yer alan makalede divan şiirini ağır bir dille eleştirirken halk şiirini över ve onun bizim gerçek şiirimiz olduğu tezini işler. "Harabat" antolojisinde ise Divan şiirini yüceltip halk şiirini ve şairlerini küçümser. Ziya Paşa'nın genel anlamda eski edebiyata daha yakın olduğu eserlerinden anlaşılır.

"Harabat"ın ön sözü olan "Mukaddeime-i Harabat"ta Divan Edebiyatı'nın dünyanın en büyük edebiyatı olduğunu söyleyince Namık Kemal ile araları açılır. Namık Kemal onu "Tahrib-i Harabat" adlı yapıtında sert bir dille eleştirir.

Devlet adamlığının yanı sıra iyi bir şair olan Ziya Paşa, şiirlerini divan şiiri üslubu ile kaleme alır. Şekilsel anlamda çoğunlukla eskiye bağlıdır. Hak, adalet, hürriyet, uygarlık gibi kavramları divan şiiri nazım biçimleriyle işler.

Edebiyatımızda en önemli terkibibent ve terciibent şairi olan Ziya Paşa, bunları Bağdatlı Ruhi'den esinlenerek yazar. Bu şiirlerinde de metafizik konular üzerinde durur. Arapça, Türkçe ve Farsça şiirlerden oluşan 3 ciltlik divan şiiri antolojisini oluşturup bunlara "Harabat" ismini verir. Manzum eserleri "Eş'ar-ı Ziya" adlı eserinde toplar. "Zafername", Ziya Paşa'nın Ali Paşa'yı hicvetmek için yazdığı manzum şekilde yazılmış bir eseridir.

Dilde sadeleşmeyi, şiir ve yazı dilinin halkın dili olması gerektiğini savunmuş olmasına karşın eserlerinde Arapça ve Farsça sözcük ve tamlamalarla yüklü ağır bir dil kullanır. Hece ölçüsüyle kaleme aldığı birkaç türkü hariç bütün şiirlerini aruz ölçüsüyle yazar.

Ziya Paşa, Avrupa'ya gidip Batı uygarlığını yakından tanıdıktan sonra Fransa'nın devrimci yazarlarından etkilenerek birçok makale ve şiirde, haksızlığa, zulme, geriliğe, çalıp çırpmaya karşı çok sert bir dil kullanır. Baskıcı yönetime karşı özgürlükleri savunur.

Halk arasında sürekli kullanılan meşhur sözleri bulunur. Bu sözleri, özlü söz olarak kullanılır.

Ziya Paşa'nın önemli bazı eserlerinden kısaca değinmek gerekirse;

"Şiir ve İnşa", Hürriyet gazetesinde yayımlanan makale türünde kaleme alınan bir eserdir. Makalede Ziya Paşa, divan şiirini yermiş halk şiirini ise gerçek Türk şiiri görüp övmüştür.

"Harabat", Ziya Paşa'nın Türkçe, Farsça ve Arapça şiirlerinden oluşturduğu divan şiiri antolojisidir. Eserde, divan şiiri övülmüş adeta göklere çıkarılmış halk şiiri ise küçümsenmiştir. Hatta yer yer halk şairleriyle alay bile edilmiştir.

"Zafername", eleştiri türünde bir eser olup Tanzimat Dönemi'nin en başarılı hiciv örneğidir. Ziya Paşa, burada Sadrazam Ali Paşa'nın Girit Savaşı sırasındaki yenilgisini hicveder. Üç bölümden oluşan eser, nazım-nesir karışık olarak kaleme alınır.

"Rüya", Türk edebiyatında ilk röportaj örneği sayılabilecek şekilde yazılmıştır. Eser, siyasi eleştiri içermektedir. Eser, düzyazı şeklinde kaleme alınmıştır.

"Defter-i Amal", Rousseau'nun "İtiraflar" adlı eserinden ilham alınarak kaleme alınmıştır. Çocukluk anılarını içeren eser, edebiyatımızda Batılı anlamda ilk anı örneği sayılır.

"Terkib-i Bent", Bağdatlı Ruhi'nin aynı isimdeki eserine nazire olarak yazılmış toplumsal çarpıklıkları eleştiren şiir şeklinde kaleme alınan eseridir.

"Terci-i Bent", Ziya Paşa'nın şiir şeklinde kaleme aldığı felsefi ve dini konuları içeren eseridir. Eser; insanın faniliği ve gerçek varlığın Allah olduğu tezi üzerinde inşa edilmiştir.

Ziya Paşa ve Özlü Sözler

Âyinesi iştir kişinin lafa bakılmaz / Şahsın görünür rütbe-i aklı eserinde.

Nush ile yola gelmeyeni etmeli tekdir / Tekdir ile uslanmayanın hakkı kötektir.

Bi-baht olanın bağına bi katresi düşmez / Baran yerine dürri güher yağsa semadan.

Eserleri

Şiir

Eş'ar-ı Ziya

Terkibibent

Terciibent

Antoloji

Harabat

Eleştiri

Zafername