DİVAN EDEBİYATINDA BAŞLICA TERİMLER
Abdal:
Gezgin derviş.
Beyit: İki dizeden
oluşan, dize sonlarındaki sözcükleri birbiriyle uyaklı Divan edebiyatı nazım
birimidir.
Bend: Şiirde dört veya
daha çok dizeden oluşan birime denir.
Bahariye: Baharın
gelişinin müjdelendiği, doğadaki değişimi dile getiren kasidelerdir.
Beytü'l kasid: Kasidenin en
güzel beytine verilen isimdir.
Beytü'l gazel: Gazelin
en güzel beyti olup şah beyit olarak da adlandırılır.
Culusiyye: Padişahın tahta
çıkışı için kaleme alınan kasidelere denir.
Darb-ı Mesel: Bir durumu,
olayı bir örnekle anlatmakta kullanılan kalıplaşmış sözlerdir.
Dâriyye: Yeni yapılan bir
yapı için yazılan kasidelere verilen isimdir.
Fetihname: Savaşılarak
alınan bir yerin masalımsı bir üslupla anlatıldığı yapıtlardır.
Divançe: Küçük divan
anlamına gelir. Yani içerisinde daha az şiir bulunan divanlardır.
Düzenlenişleri ve içerikleri divanlarla aynıdır.
Derviş: Bir tarikata girmiş ve tarikatın kurallarına uygun yaşayan kişilere
verilen isimdir.
Divan: Şairlerin şiirlerini topladıkları kitapların ismidir. Farklı
nazım biçimleri ile oluşturulan şiirler bu kitaplarda bulunur.
Fenafillah: Tasavvuftaki son aşama, Allah'ta yok olma demektir.
Fütüvvetname: "Ahilik" teşkilatında olanların, töresini
belirleyen eserlerdir. Fütüvvetname, aynı zamanda gelenekleri ve görgü
kurallarını da açıklar.
Hâbname: Bir olay veya
bir kişiyle alakalı düşünceleri sanki rüyada görülmüş gibi anlatılarak yazılmış
eserlere denir.
Halife: Tarikat kurucusunun ya da şeyhin kendisine vekil kabul ettiği
dolayısıyla yetki verdiği kişidir.
Hamse: Beş mesnevinin bir araya getirilmesiyle oluşturulan eserlerdir.
Ali Şir Nevai, Türk edebiyatının ilk hamsesini oluşturmuştur.
Hezliyat: Alaylı bir
üslupla yazılmış kaba şakalar içeren eleştirel konulu nazım türüdür.
Hilye: Peygamberimiz fahr-ı âlem (SAV) ile dört halifeyi ruhsal ve
fiziksel güzellikleriyle ve örnek davranışlarıyla anlatan yapıtlardır.
Hicviye: Halk edebiyatı'nda taşlama, Batı edebiyatında satirik olarak
isimlendirilen ve kişileri, toplum veya kurumları eleştiren yazılara verilen
isimdir. Nef'i'nin "Sıham-ı Kaza" eseri divan şiirinin en önemli
hicviye örneğidir.
Gazavatname: Din uğruna yapılan savaşların dile getirildiği manzum ve düzyazı
şeklindeki yazılardır.
Güldeste: Seçme manzum ya
da nesir yazılarının bir araya getirildiği dergi veya antoloji anlamına gelir.
Tehzil: Şaka yoluyla tanınmış bir şaire nazireyi andırırcasına (aynı ölçü
ve kafiye ile) kaleme alınan yazılardır.
Tezkire: Çeşitli meslek dallarından önemli şahsiyetlerin hayatlarını
anlatan eserlere denir. Şairleri tanıtan tezkirelere "şuara
tezkiresi" veya "tezkiretü'ş şuara" denir. Evliyaların
hayatlarını anlatanlar "tezkiretü'l evliya" adını alır. Batı
edebiyatında bunun karşılığı "biyografi"dir. Türk edebiyatında ilk
örnek Ali Şir Nevai'nin "Mecalisü'n Nefais" eseridir. Anadolu sahasında ilk örnek
ise asıl adı "Heşt Behişt" olan Sehi Bey Tezkiresi'dir.
Tanzim: Bir mısra veya
beytin, başka bir şair tarafından bir nazım biçimine tamamlanmasıyla ortaya
çıkan şiirlerdir.
Taç beyit: Kasidede şairin mahlasının yer aldığı beyite verilen isimdir.
Tecnis: Cinas
Terane: Rubainin diğer ismidir.
Tekke: Tasavvuf ehli kişilerin eğitim gördükleri yer, kuruluş anlamlarında
kullanılır.
Tarikat: Allah'a ulaşma yolunda benzer şekilde düşünenlerin oluşturduğu
topluluktur.
Tecelli: Tanrı ile bir olmak, Allah'ın varlığının göstergesi anlamına gelir.
Tahmis: Bir gazelin her
iki dizesinin başına üç dize daha eklenerek oluşturulan nazım biçimine denir.
Tardiye: Beşer dizelik
bendlerden oluşan musammat türündeki manzum yazılardır.
Kırk Hadis: Peygamberimizin (SAV) sahih olan kırk hadisinin açıklamasını
içerir.
Kıssa: Çoğunlukla mesnevi şeklinde kaleme alınan öğüt verici, masal,
fıkra ve öykülere denir.
Kısas-ı Enbiya: Peygamberlerin daha çok mucizelerinin anlatıldığı
eserlerdir.
Kıta-ı Kebire: Beyit sayısı ikiden fazla olan kıt'a demektir.
Letaifname: Güldürü öğeleri ön planda olan anı ve fıkra nitelikleri taşıyan
eserlere verilen addır.
Lugaz: Divanların son kısmında yer alan nesnelerin özellikleri
anlatılarak sorulan manzum şekildeki bilmecelere denir.
Mahlas: Divan
Edebiyatı'nda şairin kendi ismi yerine kullandığı ve şiirlerin son kısmında
geçen takma adlardır.
Mazmun: Divan şiirinde bazı kavramların bütün şairlerce ortak
kullanılmasıdır. Kalıplaşmış sözlerdir. Boy için "servi", ağız için
"mim"in kullanılması gibi.
Mevlit: Peygamber efendimizin (SAV) kutsal doğumundan itibaren muhteşem
hayatının belirli zamanlarını anlatan mesnevi biçiminde yazılan eserlerdir.
Süleyman Çelebi'nin kaleme aldığı "Mevlit" eseri en ünlü örnek olarak
bilinir.
Muamma: Cevabını bir kişinin isminin oluşturduğu manzum bilmecelere
verilen addır.
Menakıbname: Bir velinin keramet ve hayatını konu edinen yapıtlardır.
Mersiye: Ölen birinin arkasından kaleme alınan şiirlerdir. İslamiyet
öncesi "sagu" türü ile halk edebiyatındaki "ağıt" türünün
aynısıdır. Baki'nin yazdığı "Kanuni Mersiyesi" bu türün en önemli
örneği sayılır.
Miraciye: Hazreti
Muhammed'in (SAV) göğe yükselişini konu alan edebi yapıtlara verilen isimdir.
Mısra: Şiirin
dizelerinden her birine verilen isimdir.
Maşuk: Sevgili
Münşeat: Mektup türüyle oluşturulmuş metinleri içeren eserlerdir.
Mahlasname: Bir şaire mahlas vermek amacıyla kaleme alınan şiirlerdir.
Makta: Gazel ve kasidenin son beytine denir.
Matla: Gazel ve kasidenin ilk beytine denir.
Menkıbe: Din büyüklerinin, evliya mertebesindeki kişilerin başlarından geçen
olayları anlatan eserlerdir.
Mısra-i Azade: Tek başına anlam taşıyan ve hiçbir manzumenin parçası olmayan tek
dizelere verilen isimdir.
Muaşşer: On dizeden oluşan musammatlardır.
Münşi: Nesir yazarı.
Müsebba: Yedi dizeden oluşan musammatlara denir.
Müseddes: Altı dizeden oluşan musammatlara denir.
Müsemmen: Sekiz dizeden oluşan musammatlara denir.
Nazire: Şairlerin, bir başka şairin şiirinin üzerine aynı uyak ve ölçü ile
yazdığı şiirdir. Nazire taklit edilen kişi için ödül ve beğenme anlamına
gelir. Edebiyatımızda Bağdatlı Ruhi'nin "terkibent" adlı şiiri en
fazla nazire yapılan şiir unvanına sahiptir. Ziya Paşa'nın yazdığı nazireler
ise en ünlü nazireler sayılır.
Pendname: Nasihatnameler içeren eserlerdir. Ahlaki ve dini konularda öğütler
içerir. Hayriye, (Nabi) Kabusname, (Mercimek Ahmet) pendname türünün önemli
örnekleridir.
Pir: Tarikat kurucusu.
Rahşiye: Divan
Edebiyatı'nda atlar için yazılmış kasidelerdir. Kasidelerin nesib bölümünde
atlardan övgüyle söz edilir.
Ramazaniyye: Ramazanın gelişini kutlamak amacıyla yazılan kasidelerdir.
Risale: Mektup veya mektup biçiminde yazılmış küçük kitaplara verilen isimdir.
Saki: Mürşid, Allah aşkını sunan, yol gösteren demektir.
Sakiname: Divan
Edebiyatı'nda içki ve içki âlemlerinin övülerek dile getirildiği şiir türüne
denir.
Sefaretname: Siyasi
bir görevle yurt dışına gönderilen elçilerin gittikleri yerlerle ilgili
yazdıkları eserlere denir. 28 Çelebi Mehmet'in "Paris Sefaretnamesi"
bu türün en tanınmışıdır. İlk örneğini ise Viyana Sefaretnamesi ile Kara Mehmet
Çelebi vermiştir.
Seyahatname: Gezilip
görülen yerlerin bıraktığı izlenimlerinin anlatıldığı düzyazı türüdür. En
önemli örnek Evliya Çelebi Seyahatnamesi'dir. Babür Şah'ın
"Babürname", Seydi Ali Reis'in "Miratü'l Memalik" eserleri
ilk seyahatname örnekleridir.
Siyasetname: Devleti idare etme şekli hakkında nasihatler içeren didaktik
eserlerdir.
Siyer: Peygamberimizin (SAV) hayatını anlatmak amacıyla yazılan
eserlerin ortak adıdır. Mesnevi şeklinde de yazılabilir. Veysi'nin
"Siyer-i Veysi" en ünlü siyer örneği kabul edilir.
Surname: Osmanlı şehzadelerinin sünnet olma törenleri ile kadın
sultanların doğumlarını anlatan düzyazı veya manzum olarak yazılan eserlerdir.
Nabi'nin "Surname" eseri bu anlamda ön plana çıkar.
Sâliyye: Yeni
yılı kutlamak amacıyla yazılan kasidelere denir.
Sehl-i Mümteni: Basit ve sade gibi görünen fakat benzerinin yapımı çok zor
olan eser demektir.
Suriye: Düğün
törenlerinin anlatıldığı kasidelerdir.
Şehrengiz: Bir
şehrin güzelliklerinin her açıdan anlatıldığı eserlerdir.
Şitaiye: Kış
mevsimini anlatmak için yazılan kasidelerdir.
İktibas: İfadeye
güç katmak ve ifadeyi inandırıcı kılmak için ayet ve hadisten alıntı yapmaktır.
İnşa: Düzyazı
(nesir)
İnsan-ı Kamil: Fenafillah'a ulaşmış olgun insan, kamil insan anlamına gelir.
İskendername: Büyük
İskender'in seferlerinin anlatıldığı eserlerdir.
Iydıyye
(Bayramiyye): Bayram kutlaması için kaleme alınan kasidelere denir.
Vakayiname: Bir kronoloji ile tarihsel olayların yazarın öznel anlatımıyla
dile getirilmesidir. Vakayiname yazarlarına "vakanüvis" adı verilir.
Velâyetname: Velilerin hayatlarını anlatan eserlere denir.
Vücudu Mutlak: Tek varlık olan Allah anlamına gelir.
Vahdeti Vücud: Allah'ın bir ve
tek olması anlamına gelir.
Yek ahenk: Divan
şiirinde beyitler arasında anlam ilişkisi olan gazellere denir.
Yek avaz: Divan
şiirinde beyitlerinin hepsinin aynı ses birliği ve kalitede olması demektir.
Ziyade: Müstezat nazım biçiminde uzun dizeden sonra gelen kısa
dizelere denir.
Ayrıca bakınız
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder