BİLMECE
Çoğunlukla
cevabı içerisinde saklı bulunan ve düşünceyi geliştirmek amacıyla çeşitli
şekillerde türetilen sözlere bilmece denir. Bilmece, Anadolu'da "asal,
elçim, masal, metal, mat, tapmaca, bilmeli, fıcık" gibi isimlerle de adlandırılır.
Bilmeceler; içerikleri açısından alfabenin belli harflerinin bulunmasını içeren
bilmeceler, insan vücudunun farklı yerlerini gizleyerek bulmaya çalışan
bilmeceler, soyut bir kavramı tanımlayan bilmeceler şeklinde gruplandırılır. Bilmeceler, yüzyıllar boyu nesilden
nesile, dilden dile aktarılarak günümüze gelmiştir.
Bilmece
Türünün Özellikleri
- Bilmeceler, kalıplaşmış sözlerden oluşan anonim sözlü halk edebiyatı ürünüdür.
- Eşya, insan, hayvan, doğa, bitki, inanışla ilgili bilgilerin üstü kapalı bir şekilde anlatılması ve bu anlatılanın cevabına ulaşmak için oluşturulan sözlerdir.
- Daha çok doğa olaylarına dayanır.
- Bilmeceler, hoşça vakit geçirmek amacıyla oluşturulmuşlardır.
- Bilmeceler, hoşça vakit geçirme aracı yanında insanların düş güçlerini, görgülerini sınama amacıyla da kullanılır.
- Bilmeceler, bazı toplumlarda hep birlikte türkü söyler gibi bir işte çalışma esnasında motivasyonu arttırıcı bir araç olarak da başvurulan bir türdür.
- Bilmeceler, bazı toplumlarda kişilerin zeka düzeylerini ölçme amaçlı sınav soruları yerine kullanılır.
- Bilmeceler, çok eski zamanlarda, savaşlarda savaşmadan bilen tarafın kazandığı bir bilgi yarışması olarak da işlev görür.
- Bilmeceler, eski zamanlarda zeka savaşları için başvurulan bir tür iken zamanla eğlence şeklini alır.
- Hem düzyazı hem de şiir şeklinde karşımıza çıkar. Nesirli bilmeceler az sayıda olup nazımlı bilmecelerin parçalanmasından oluşur. Nazımlı bilmeceler de iki ya da dört dizeden oluşur.
- Az da olsa üç, beş ve daha çok dizelerden oluşan bilmeceler de vardır.
- Uyak düzeni iki dizeli olanlarda "aa", üç dizeli olanlarda "aaa" dört dizeli olanlarda "aaba" şeklindedir.
- Dizeler şeklinde oluşan bilmecelerin sonunda uyak bulunur.
- Bilmece söyleme geleneği teknolojiyle birlikte eğlence araçlarının çoğalmasıyla eski işlevini yitirmişse de yer yer bazı yerlerde bu gelenek yaşatılmaktadır.
Bilmece Türü ile İlgili Örnekler
Arşın
ayaklı, burma bıyıklı (tavşan)
Altı
demir üstü demir
İçinde
bir zalim emir (tüfek)
Az
gitti, uz gitti,
Dere tepe düz gitti,
Altı ay bir güz gitti;
Uyanınca hep bitti. (rüya)
Dere tepe düz gitti,
Altı ay bir güz gitti;
Uyanınca hep bitti. (rüya)
Ben giderim,
O gider
Güneşte beni izler. (gölge)
O gider
Güneşte beni izler. (gölge)
Bir
çuval cevizim var,
Sayarım tükenmez. (yıldız)
Buradan
attım iğneyi
Dolaştı geldi dünyayı (gönül)
Çam
ağacını oyarlar
İçine nağme koyarlar
Ağlama tintonum ağlama
Şimdi kulağını burarlar (saz)
Çın-çınlı
hamam,
Kubbesi tamam,
Bir gelin aldım,
Babası imam. (saat)
Kubbesi tamam,
Bir gelin aldım,
Babası imam. (saat)
Dokuz
ay zindanda yatar
Altı ayda zil çalar oynar. (bebek)
Altı ayda zil çalar oynar. (bebek)
Gitti
gelmez
Geldi gitmez (gençlik-ihtiyarlık)
Gökten
bir karpuz indirmişler
On iki dilime bölmüşler
On birini yemişler
Birine haram demişler. (yıl, 12 ay, 11 ay, ramazan ayı)
El
eker dil biçer. (yazı)
Et
et içinde
Et fit içinde
Dünya dümeni
Onun içinde (akıl)
Kaş
ile gözden yakın
Söylenen sözden yakın (ecel)
Köprüden
gölgesiz geçer. (ses)
Kuyruğu
var
Canlı değil
Konuşur
Ama insan değil
Camı var
Ama pencere değil (televizyon)
Canlı değil
Konuşur
Ama insan değil
Camı var
Ama pencere değil (televizyon)
Koyu
Ufacık mermer tası,
İçinde beyler aşı,
Pişirirsen aş olur,
Pişirmezsen kuş olur. (yumurta)
İçinde beyler aşı,
Pişirirsen aş olur,
Pişirmezsen kuş olur. (yumurta)
Küçücük
fıçıcık,
İçi dolu turşucuk. (limon)
İçi dolu turşucuk. (limon)
Mavi
atlas,
Arşın yetmez,
Makas kesmez,
Terzi biçmez. (gökyüzü )
Makas kesmez,
Terzi biçmez. (gökyüzü )
Uzun
yoldan kuş gelir
Ne söylese hoş gelir. (mektup)
On
ay yatar,
İki ay kalkar;
Feneri yakar,
Etrafa bakar. (ateş böceği)
İki ay kalkar;
Feneri yakar,
Etrafa bakar. (ateş böceği)
Özü
tatlı,
Sözü tatlı,
Candan daha değerli (anne)
Candan daha değerli (anne)
Dağdan
gelir taştan gelir
Bir azılı kaplan gelir (sel)
Denizin
ortasında ne var? (n harfi)
Yedi
delikli tokmak bunu bilmeyen ahmak (baş, 2 göz, 2 burun deliği, 2 kulak)
Çarşıda olmaz
Mendile konmaz
Ondan tatlı bir şey olmaz (uyku)
Sıcak
evin direği
Tıp tıp eder yüreği (baba)
Tıp tıp eder yüreği (baba)
Sırtında
geçer maşası
Onun hiç olmaz paşası (çingene)
Şıpıl
şıpıl sudan geçtim
Şıpırtısını duymadım
Yeşil çimen üstünde kumaş biçtim
Kırpıntısını bulmadım (rüya)
Sıra
sıra odalar,
Birbirini kovalar. (tren)
Birbirini kovalar. (tren)
Pazardan
aldım
Bir tane
Eve geldim
Bin tane. (nar)
Bir tane
Eve geldim
Bin tane. (nar)
Yarım
kaşık,
Duvara yapışık (kulak)
Duvara yapışık (kulak)
Yer
altında yelpaze,
Abanınki endaze,
Ananınki pek taze (enginar)
Ayrıca bakınız
Ayrıca bakınız
Anonim Halk Edebiyatı Nazım Biçim ve Türleri
Anonim Halk Edebiyatı Düzyazı Türleri
Bilmece
Hiç yorum yok:
Yorum Gönderme