Edebiyat Okulu: Türkü

Belirli ezgilerle söylenen halkın dertlerini, özlemlerini, sevinçlerini, dünya görüşünü vb. özelliklerini yansıtan Anonim Halk Edebiyatı nazım biçimine türkü denir. Halk Edebiyatı'nın en zengin türü olan türkülerin söyleyeni belli olanı da vardır.

Türkü, "Türkî" sözünden gelir. "Türk'e özgü" anlamındadır. Türkü söylemeye "türkü yakmak" da denir. Türkü, iki bölümden oluşur. Türkünün asıl sözlerinin yer aldığı bölüme bent; her bentten sonra gelen ve bu bentleri birbirine bağlayan bölümlere ise kavuştak ya da bağlama adı verilir. Hikmet Dizdaroğlu, türkü türünün ilk örneğini Öksüz Dede'nin verdiğini belirtir.

Türkü Türünün Özelikleri

Halk Edebiyatı'mızın en yaygın nazım biçimidir.
Kendine has bir söyleyişi olup belli bir ezgiyle söylenir.
Genellikle anonim olmakla birlikte söyleyeni belli olan türküler de vardır.
Aşk, güzellik, kahramanlık, doğa, gurbet, sosyal olaylar en çok işlenen konulardır.
Halk arasında heyecan uyandıran birçok olaya da türkü yakılmıştır.
Türküler iki bölümden oluşur. Türkünün asıl sözlerinin yer aldığı birinci bölümdür. Buna "bent" denir. İkinci bölüm ise her bendin sonunda tekrarlanan nakarat bölümüdür. Bu bölüme "kavuştak" ya da "bağlama" adı verilir.
Türküler 7'li, 8'li (4+4) veya 11'li (4+4+3) hece ölçüsünün kalıplarıyla yazılır ve söylenir.
Türkülerde şekil ve içerik, çevre ve zamana göre değişiklikler gösterir.
Çocukların uyumasını sağlayan veyahut ağlamasını durduran açık, sade anlaşılır bir dille yazılan ve ezgiyle söylenen türkülere "ninni" adı verilir.
Sözlü edebiyatımızda sagunun devamı niteliğinde olan acıklı bir konuyu işleyen ve belirli bir ezgiyle söylenen türküler "ağıt" adını alır.
Türküler genelde dörder mısralı bentlerden oluşur.
Türkülerin bir kısmı koşma biçimindedir.
Türküler ait oldukları bölgelere göre farklı isimler alır.
Türkülerin kafiye şeması genellikle "aaab, cccb, dddb" şeklindedir.

Türkülerin Sınıflandırılması

1. Yapılarına göre türküler

2. Temalarına göre türküler

3. Ezgilerine göre türküler

1. Yapılarına Göre Türküler: Türküler içerisinde bentleri bir, iki, üç ve dört dizeden oluşanlar olduğu gibi kavuştakları da bu şekilde olanlar vardır. Bentlerin, kavuştakların kümeleniş şekli ve kafiyenin düzenine göre değişik yapılar gösterir.

Bent ve bağlantılarda dize sayıları değişebilir. Yapılarına göre türküler manilerin sıralanarak bir ezgiyle okunmasından meydana gelen mani, kıtalarından kurulu türküler ve dörtlüklerle kurulu türküler olmak üzere ikiye ayrılır.

2. Konularına (Temalarına) Göre Türküler: Bu türküler; ninniler, çocuk türküleri, doğa türküleri, aşk türküleri, kahramanlık ve askerlik türküleri, iş türküleri, tören türküleri, hapishane türküleri, taşlama, yergi, güldürücü türküler, karşılıklı türküler, ölüm türküleri, gurbet türküleri, oyun türküleri gibi farklı temalarda sınıflandırılır.

3. Ezgilerine Göre Türküler

A. Usulü Türküler: Ölçüsü ve ritmi belli olan türkülerdir. "Kırık havalar" da denilen bu türküler genellikle oyun havalarıdır. Halay, zeybek, horon, bar ve kaşık havaları bu türkü türünde sayılır. Usulü türküler; Konya'da oturak, Ege'de zeybek, Karadeniz kıyılarında horon, Kars ve Erzurum'da Sümmanî ağzı ismiyle bilinir.

B. Usulsüz Türküler: Bunlara uzun hava da denir. Üsulsüz türküleri söyleyen kişi ana melodiye dokunmayarak kendi üslup ve ses özelliklerini dikkate alarak nağmeleri kısaltıp uzatabilir. Divan, bozlak, ağıt, hoyrat, kayabaşı, koşma, Çukurova, Türkmani, maya gibi çeşitleri vardır.

Türkü Türü ile İlgili Örnekler

Örnek 1

Çamlığı başında tüter bir tütün
Acı çekmeyenin yüreği bütün
Ziyamın atını pazara çekin
Gelen geçen Ziyam ölmüş desinler
Uzun olur gemilerin direği
Yanık olur anaların yüreği
Ne sen gelin oldun ne ben güveyi
Onun için açık gider gözlerim

Örnek 2

HAVADA BULUT YOK

Havada bulut yok bu ne dumandır.
Mahlede ölüm yok bu ne figandır.
Adı Yemen'dir gülü çemendir.
Giden gelmiyor acep nedendir.
Burası Muş'tur yolu yokuştur.

Giden gelmiyor acep nedendir.
Kışlanın önünde redif sesi var.
Bakın çantasına acep nesi var.
Bir çift kundurayla bir de fesi var.

Adı Yemen'dir gülü çimendir.
Giden gelmiyor acep nedendir.
Burası Muş'tur yolu yokuştur.
Giden gelmiyor acep nedendir.

Örnek 3

Zeytinyağlı yiyemem aman,
Basma da fistan giyemem aman.
Senin gibi cahile,
Ben efendim diyemem aman.

Kaldım domaniç dağlarında,
Sevgili yarim nerelerde.

Kara üzüm asması,
Yeşil olur yazması.
Ben yarimden ayrılmam,
Kara yazı yazması.

Kaldım domaniç dağlarında,
Sevgili yarim nerelerde.

Asmadan üzüm aldım,
Sapını uzun aldım.
Verin benim yarimi,
Annemden izin aldım.