Cümle türleri çeşitli başlıklar altında değerlendirilir.
A. ANLAMI BAKIMINDAN CÜMLELER
1. Olumlu Cümle
2. Olumsuz Cümle
3. Soru Cümlesi
4. Şart Cümlesi
5. Ünlem Cümlesi
6. Emir Cümlesi
B. YÜKLEMİ BAKIMINDAN CÜMLELER
1. Fiil Cümlesi
2. İsim Cümlesi
C. YÜKLEMİN YERİ BAKIMINDAN CÜMLELER
1. Kurallı Cümle
2. Devrik Cümle
3. Eksiltili Cümle
D. YAPISI BAKIMINDAN CÜMLELER
1. Basit Cümle
2. Birleşik Cümle
a. Girişik Birleşik Cümle
b. İç İçe Birleşik Cümle
c. Şartlı Birleşik Cümle
d. İlgi Cümlesi (ki'li Birleşik Cümle)
3. Sıralı Cümle
a. Bağımlı Sıralı Cümle
b. Bağımsız Sıralı Cümle
4. Bağlı Cümle
A. ANLAMI BAKIMINDAN CÜMLELER
Bir işin, oluşun, durumun, kılışın, hareketin yüklemdeki
anlatımına göre cümleler çeşitlere ayrılır. İşin gerçekleşip gerçekleşmediği,
durumun mevcudiyetinin varlığı yokluğu ile istek, emir, soru yönü ön plana
çıkar.
Anlamı bakımından cümleler;
1. Olumlu Cümle
Yüklemin bildirdiği işin yapıldığını,
gerçekleştiğini belirten cümlelerdir. Türkçede bütün isim ve fiiller esasında olumludur. ("değil" ve "yok" sözcükleri hariç) Kelimenin anlamı ne
olursa olsun bütün kelimeler olumludur. Olumsuzluğu oluşturan ise fiil çekim
ekleri olan "-me, -ma, -mez, -maz" olumsuzluk ekleriyle; "-sız, -siz, -suz,
-süz" isim çekim ekleridir. Ayrıca sözcük olarak da "değil" ve "yok" sözcükleri olumsuz sözcüklerdir.
Örnek
Devler gibi
eserler bırakmak için, karıncalar gibi çalışmak lazımdır. (olumlu isim cümlesi)
En güçlü iki
savaşçı, sabır ve zamandır. (olumlu
isim cümlesi)
Arkadaşlık her
zaman gölge veren bir ağaçtır. (olumlu isim cümlesi)
Ağaç ne kadar
yüksek olursa olsun, yaprakları yine de yerdedir. (olumlu isim cümlesi)
Dün hava her zamankinden farklı olarak çok güzeldi. (olumlu isim cümlesi)
Bu mevsimde buralar oldukça soğuktur. (olumlu isim cümlesi)
Buraya gelen herkes suçludur. (olumlu
isim cümlesi)
Köyün bütün mahalleleri olduğu gibi çamurdu. (olumlu isim cümlesi)
Hava bugün daha karanlıktı. (olumlu isim cümlesi)
Mustafa herkesten daha tembeldir.
(olumlu isim cümlesi)
Adalet topaldır, ağır
yürür fakat sonuç mutluluktur. (olumlu isim cümlesi)
Bizimkiler yarın akşam gelecekler.
(olumlu fiil cümlesi)
Herkes bu akşam özellikle ders çalışmalıdır. (olumlu fiil cümlesi)
Otobüs yoldan çıkarak çamura batmıştı. (olumlu fiil cümlesi)
Yangından sonra evde bulunan her şey yanmıştı. (olumlu fiil cümlesi)
Annesi o gece gelmeyince çocuk sabaha kadar ağlamıştı. (olumlu fiil cümlesi)
Cüzdanını en yakınında yer alan arkadaşı çalmıştı. (olumlu fiil cümlesi)
Herkesin gözü önünde çocuğun yüzüne tükürür Ali. (olumlu fiil cümlesi)
Okuldaki bütün öğrenciler o çocuktan nefret ederdi. (olumlu fiil cümlesi)
Haklı bir şekilde o çocukları okuldan kovmuştu. (olumlu fiil cümlesi)
Herkes bir an evvel buradan gitsin. (olumlu fiil cümlesi)
Top oynarken duvara çarpıp bacağını kırdı. (olumlu fiil cümlesi)
Savaşta birçok kişi öldü
boş yere. (olumlu fiil cümlesi)
Önce hayaller ölür, sonra İnsanlar! (olumlu
fiil cümlesi)
Yukarıdaki birçok cümlede aslında olumsuz bir çağrışım
uyandıran cümleler söz konusudur. Bunlara asla kanmamalıyız. Yukarıdaki bütün
cümleler olumludur. Bizim olumlu ve olumsuz cümlelerde tek kıstasımız; "-me,
-ma, -mez, -maz, -sız, -siz, -suz, -süz" ekleri ile "değil" ve "yok"
sözcükleridir. Bu ek ve kelimeler dışında Türkçede bütün isim ve fiiller
olumlu olarak kabul edilir.
Olumlu Cümleler ile İlgili Uyarılar
1. Biçimce olumsuz
fakat anlamca olumlu olan cümleler vardır. "-me, -ma, -mez, -maz, -sız, -siz,
-suz, -süz" ekleri ile "değil ve yok" sözcüklerinden herhangi ikisi aynı anda
bir cümlede yer alırsa cümle biçimce olumsuz anlamca olumlu olur.
Örnek
Seni sevmiyor değilim. (seviyorum) >me+değil
Bunları bilmiyor değilim. (biliyorum) >me+değil
Onu sevmeyen yoktu köyde. (severdi) >me+yok
Buradakilerin tümü görgüsüz değildi. (görgülüydü) > sız+değil
Anlatıldığı kadar da insafsız biri değildi. (insaflıydı) > sız+değil
Dağlarımız eskiden böyle ağaçsız değildi. (ağaçlıydı) > sız+değil
Bu olayları Mustafa duymamış olamaz. (duymuştur) >ma+maz
Dışarıya baktığıma bakmayın efendim sizi dinlemez olur muyum? >mez+ma
Bu iş için yeteri kadar kişi yok değil. (var) > yok+değil
Bunları bilmiyor değilim. (biliyorum) >me+değil
Onu sevmeyen yoktu köyde. (severdi) >me+yok
Buradakilerin tümü görgüsüz değildi. (görgülüydü) > sız+değil
Anlatıldığı kadar da insafsız biri değildi. (insaflıydı) > sız+değil
Dağlarımız eskiden böyle ağaçsız değildi. (ağaçlıydı) > sız+değil
Bu olayları Mustafa duymamış olamaz. (duymuştur) >ma+maz
Dışarıya baktığıma bakmayın efendim sizi dinlemez olur muyum? >mez+ma
Bu iş için yeteri kadar kişi yok değil. (var) > yok+değil
2. "mi" soru
eki olumsuz çekimli bir fiil ile birlikte kullanılırsa olumlu; olumlu çekimli
fiil ile kullanılırsa anlamca olumsuz cümle oluşturabilir.
Örnek
Mustafa'nın ne kadar akıllı biri olduğunu bilmez
miyim? (bilirim)
Vicdanı olanların vicdanı bu olaydan hiç sızlamaz mı?
(sızlanır)
Yaptıklarınızı beğenmez olur muyum? (beğenirim)
3. Cümlenin
sonuna "yok" sözcüğü getirilerek oluşturulan olumsuz soru köklü cümleler anlam
bakımından olumlu cümleler içerisinde yer alır.
Örnek
Niye artık güzel bir elbise almıyorsun
kendine, paran mı yok? (Paran elbette var.)
Niye okula gitmek istemiyorsun, kalemin mi yok, defterin mi yok? (var) 4. Cümlenin içerisinde "-me, -ma, -mez, -maz, -sız, -siz, -suz, -süz" ekleri ile "değil ve yok" sözcüklerinden biri yoksa o cümle biçimce de anlamca da olumludur. Örnek Ağaç ne kadar yüksek olursa, yaprakları yine de yere düşer. Savaşı zenginler çıkarır, savaşta yoksullar ölür. (Sartre) En anlamlı bakış, bir çift ıslak gözde saklıdır. Seni hayallerine ulaştıracak en önemli şey, cesaretindir. Uzun yolculuklar tek bir adımla başlar. |
2. Olumsuz Cümle
Yüklemin bildirdiği işin gerçekleşmediğini anlatan
cümlelerdir. Fiil cümlelerinde iş, oluş, hareketin yapılmadığı, isim
cümlelerinde ise mevcudiyetin yokluğunu bildirme söz konusudur. Olumlu
isim cümleleri, "yok, değil" sözcükleri ve "-sız, -siz, -suz, -süz" ekleriyle; olumlu fiil cümleleri, "-me, -ma, -mez,
-maz" ekleriyle olumsuz şekle dönüştürülür. Bunlardan bir tanesinin bile
cümlede yer alması cümlenin şeklen olumsuz olması için yeterlidir.
Örnek
Sözünü yükseltmeli insan sesini değil. Shakespeare (olumsuz isim cümlesi)
Ölümün olduğu bu
dünyada, hiçbir şey çok da ciddi değildir
aslında. Kafka (olumsuz isim cümlesi)
İnsanlar, kötülük
karşısında kararsız kalma hakkına sahip değildir.
Maday (olumsuz isim cümlesi)
Hiç kimse görmek
istemeyen kadar kör değildir. İbni Sina (olumsuz isim cümlesi)
İyi dostu olanın
aynaya gereksinimi yoktur. Mevlana (olumsuz isim cümlesi)
Savaşın iyisi,
barışın kötüsü yoktur. Benjamin
Franklin (olumsuz isim cümlesi)
Ümidini kaybetmiş
olanın başka kaybedecek bir şeyi yoktur.
Bois (olumsuz isim cümlesi)
Tuba, çok güçsüzdü. (olumsuz isim cümlesi)
Hayat her zamanki gibi yine orada renksizdi. (olumsuz isim cümlesi)
Derslere her zaman olduğu gibi yine ilgisizdi. (olumsuz isim cümlesi)
Susarak kazandığın değeri, boş konuşarak harcama. (olumsuz fiil cümlesi)
Paranla şeref
kazanma ki; paran bittiğinde, şerefin de bitmesin.
Parra (olumsuz fiil cümlesi)
İnsan en çok
kaçtığı şeyden asla kurtulamıyor. Proust
(olumsuz fiil cümlesi)
Er meydanında
dansöz oynamaz. (olumsuz fiil cümlesi)
Her elini sıkanla dost, her canını sıkanla düşman olma. (olumsuz fiil cümlesi)
Yürüdüğü yolda iz bırakmayan o yoldan geçmiş sayılmaz. (olumsuz fiil cümlesi)
Yalnızlık
paylaşılmaz, paylaşılsa yalnızlık olmaz.
Özdemir Asaf (olumsuz fiil cümlesi)
Herkes cennete
gitmek ister ama kimse ölmek istemez.
River (olumsuz fiil cümlesi)
Kelimelerin gücünü
anlamadan, insanların gücünü anlayamazsınız.
Konfüçyüs (olumsuz fiil cümlesi)
Olumsuz Cümle
ile İlgili Uyarılar
1. Bir cümlenin
yükleminde olumsuzluk bildiren ek ya da sözcük yoksa cümle biçimce olumlu; varsa cümle biçimce olumsuzdur.
Örnek
Düğüne pazar gideceğiz. (Biçimce ve anlamca olumlu)
Düğüne pazar gitmeyeceğiz.
(Biçimce ve anlamca olumsuz)
2. Biçimce olumlu her cümle, anlamca olumlu olmayabilir.
Örnek
Bu hesabın içinden çıkabilirsen çık. (Biçimce olumlu, anlamca
olumsuz)
(Çıkamazsın.)
(Çıkamazsın.)
Ne gelen var ne giden. (Biçimce olumlu, anlamca olumsuz)
(Gelen de giden de yok.)
(Gelen de giden de yok.)
Bu günden sonra sana telefonumu verir miyim? (Biçimce olumlu,
anlamca olumsuz)
(Vermem.)
(Vermem.)
3. Bir cümlede
olumsuzluk bildiren tek bir ek varsa, o cümle biçim ve anlamca olumsuzdur. Bir
cümlede olumsuzluk bildiren ek ya da sözcük iki tane ise o cümle
biçimce olumsuz, anlamca olumludur.
Örnek
Evimizin yolunu biliyor değil. (Biçimce
ve anlamca olumsuz cümle)
Bu olanlardan sonra yüzüm gülüyor değil. (Biçimce ve anlamca olumsuz cümle)
Cesareti olmayanın asla geleceği de yoktur. (Biçimce ve anlamca olumsuz cümle)
Hedefi yoktur
ümidi olmayan kişinin. (Biçimce ve anlamca olumsuz cümle)
Arkadaşımız bu konuda oldukça anlayışsızdı. (Biçimce ve anlamca olumsuz cümle)
Hiçbir şey eskisi gibi olmayacak.
(Biçimce ve anlamca olumsuz cümle)
Bozuk karakterler kendilerini hayata veremezler. (Biçimce ve anlamca olumsuz cümle)
Bozuk karakterler kendilerini hayata veremezler. (Biçimce ve anlamca olumsuz cümle)
Ders çalışmayın
gençler yeter. (Biçimce ve anlamca olumsuz cümle)
Seni sevmiyor değilim. (Biçimce olumsuz, anlamla olumlu cümle)
4. "ne… ne" bağlacının yer aldığı
cümleler biçimce olumlu anlamca olumsuz cümlelerdir.
Örnek
Ne gelen var ne
giden buraya. (Gelen de giden de yok.)
Ne doğan güne
hükmüm geçer. / Ne halden anlayan bulunur. (İkisi de yoktur.)
Ne seni sevdim ne
Leyla'yı sevdim aslında. (İkinizi de sevmedim.)
Ne güzel bir
arabaya bindim ne güzel bir evim oldu. (İkisi de olmadı.)
5. Olumlu soru cümlelerinin sonunda "var" sözcüğü yer
alıyorsa cümle anlamca olumsuz olur.
Örnek
Benim başka çalacak kapım mı var? ("yok" anlamında)
Ey sevgilim senden özge kimim var? ("kimsem yok" anlamında)
Bülbülün konacağı başka dal mı var? ("yok" anlamında)
6. "sanki" edatının yer aldığı bazı cümleler biçimce
olumlu, anlamca olumsuz cümleler olabilir.
Örnek
Bütün çamuru sınıfa sanki ben taşımışım. (taşımamışım)
Sanki çocuğun bütün sorunlarını bir saatte bitirmiş olacak. (bitiremeyecek)
3. Soru Cümlesi
Bir
duygu veya düşünceyi soru yoluyla açıklayan cümlelere soru cümlesi denir. Dilimizde
soru anlamı soru sıfatıyla, soru zamiriyle, soru zarfıyla veya soru edatıyla ve tonlama yoluyla sağlanır.
Soru cümlelerinin sonuna soru işareti (?) konur.
a. Soru Zamiri ile
Kurulan Soru Cümleleri
Örnek
Kim ağlar arkandan ey kim ağlar?
Nerden çıktı bu cenaze? Ölen kim?
Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda?
Sana dar gelmeyecek makberi kimler kazsın?
Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda?
Sana dar gelmeyecek makberi kimler kazsın?
Kimin çilesi daha kutsaldır acaba?
Kimden sordun beni ey garip
kuşum?
Nereye uçar kuşlar bu
mevsimde?
b. Soru Sıfatı ile
Kurulan Soru Cümleleri
Örnek
Bu kaçıncı bahçe gördüm tarumar?
Hangi çılgın bana zincir
vuracakmış? Şaşarım!
|
Hangi mahlûklar çiğnedi el değmemiş sevdamızı?
Gözlerin kaç şiir eder, gözlerin?
Kaç şiir sığar ömre, kaç
şiir?
c. Soru Zarfı ile
Kurulan Soru Cümleleri
Örnek
Nasıl hatırlamazsın sen o şarkıyı?
Niçin bülbül yaslı bakışır dağlar?
Ne dönüp duruyor havada kuşlar?
Bana neden, niçin, nasıl kıydınız?
Niçin gülleri solmuş ah köyümüzün?
Ne zaman tükenecek bu yollar arabacı?
d. "mi" Soru Eki ile
Kurulan Soru Cümleleri
Örnek 1
Sen Hiç Sevdin mi?
|
Örnek 1
Ağlasam sesimi duyar mısınız, mısralarımda;
Ağlasam sesimi duyar mısınız, mısralarımda;
Dokunabilir misiniz gözyaşlarıma, ellerinizle?
…
(Orhan Veli Kanık)
Örnek 2
…
Bu eller miydi masallar arasından?
Rüyalara uzattığım bu eller miydi?.
Arzu dolu, yaşamak dolu,
Bu eller miydi resimleri
tutarken uyuyan?
(Fazıl Hüsnü Dağlarca)
e. Tonlamayla Kurulan
Soru Cümleleri
Örnek 1
Gümrükteki memur başını kaldırdı:
— Adınız?
Örnek 2
— Mesleğiniz?
— Öğretmenlik.
— Branşınız?
— Türk Dili ve Edebiyatı.
Örnek 3
— Babası silahı alır almaz evden
fırladı ve iki el ateş etti.
— Sonra?
— Bir eve hızlıca koştu.
— Başka?
Soru Cümleleri ile İlgili
Uyarılar
1. Soru cümleleri gerçek
ve sözde soru cümleleri olmak üzere ikiye ayrılır. Gerçek soru cümleleri
cevap gerektiren sözde soru cümleleri cevap gerektirmeyen cümlelerdir.
Örnek
Niçin ders çalışmıyorsun? (Gerçek soru cümlesi)
Seni tanımaz mıyım? (Gerçek soru cümlesi)
Bunu bize niçin yaptın? (Gerçek soru cümlesi)
Mustafa'dan daha efendi öğrenci mi olur? ("olmaz"
anlamında / sözde soru cümlesi)
Bu havada dışarıda top mu oynanılır? ("oynanmaz"
anlamında / sözde soru cümlesi)
Abdullah'ı hiç sevmez olur muyum? ("severim"
anlamında / sözde soru cümlesi)
Böyle sahnelere yürek mi dayanır? ("dayanmaz"
anlamında / sözde soru cümlesi)
2. İçerisinde soru sözcükleri (soru zamiri, soru sıfatı, soru zarfı) ve
soru eki ("mi" soru edatı) bulunan bazı cümlelerde soru anlamı
kaybolduğundan bu cümleler soru cümlesi sayılmaz.
Örnek
Niçin bu kadar mecalsiz düştüğümü anlayamadım.
Yolu bu civarlara düştü mü mutlaka
bize haber verir.
Nasıl bulmak istiyorsan öyle bırak çevreyi.
Bizi kim arayıp sorarsa
biz de onları arayıp sorarız.
Kaç kişi
toplantıya katılmıştı, bir türlü hatırlayamadım.
3. Şekilce soru cümlesi gibi görünen bazı
cümlelerde geçen soru anlamlı sözcükler cümlelere soru anlamı dışında farklı anlamlar katabilir.
Örnek
Ben şimdi nasıl bunun üstesinden gelirim? (çaresizlik, gücü yetmeme)
İsminizi öğrenebilir miyim? (istek, rica)
Bu olayda ismi geçen bizim Ahmet mi? (şaşırma)
Bütün soruları beş dakikada nasıl cevaplandırdılar! (şaşma)
Bütün söylediklerini orada ben mi yapmışım? (şaşma, şaşırma)
Şurayı derhal süpürür müsünüz? (emir)
Söyleyin söyleyin kim anlar derdimden (yakınma)
Kim alır yarı yolda kalmış selamımı? (yakınma)
En yakın arkadaşın olarak buraya atandım, insan bir tebrik etmez mi? (sitem)
Ah nerede o eski bayramlar! (özlem)
4. Soru cümlelerine cümlenin öğelerini
bulmak için başvurulur.
Örnek
Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda? (özne)
Ne aldın çocuğuna bu önemli günde? (nesne)
Buraya ne zaman geldiniz? (zarf tümleci)
Nereye gidecekler bizim arkadaşlar akşam akşam? (dolaylı tümleç)
4. Şart Cümlesi
Yan cümlesi dilek-şart kipiyle
(-se, -sa) çekimlenen yani yargının gerçekleşmesini bir koşula bağlayarak anlatan
cümlelerdir. Ana cümledeki eylemin gerçekleşmesi, yan cümlede
belirtilen şarta bağlıdır.
Örnek
Eve erken gelirsen oraya birlikte gideriz.
Planlı bir şekilde ders çalışırsanız başarılı olursunuz.
Ağlasam sesimi duyar mısınız, / Mısralarımda?
Yarın yağmur çok yağarsa balık tutmaya gideceğiz.
Dışımızdaki dünya bizden daha hızlı değişiyorsa sonumuz yakın demektir. Welch
Siz kendinizi başarılı yapmazsanız kim sizi başarılı yapar ki? Mümin Sekman
Güvensizlik başlarsa dostluk kaybolur. Epicure
Not: "ise" bazen cümlelere istek anlamı da katar.
Bu durumda cümle şart cümlesi olmaktan çıkar.
Örnek
Öyle özledim ki annemi bir görebilseydim keşke. (istek)
5. Ünlem cümlesi
Özlem,
üzüntü, sevinç, heyecan, korku, acı, şaşma, hayret, telaş gibi bir duyguyu, heyecanı yansıtan cümlelerdir. Ünlem cümlelerinin sonuna ünlem işareti konur. Ünlem
cümlelerinde her zaman ünlemin olma zorunluluğu yoktur. "ki" bağlacı, bazı emir
cümleleri ve tonlamayla da ünlem cümleleri ortaya çıkabilir.
Örnek
Eyvah
aldandık, şu güzeranı hayatı sabit zannettik!
Ey bu topraklar için
toprağa düşmüş asker!
Yine mi
kaçırdık uçağı Allah'ım!
Kazanmışım, anne
kazanmışım!
Eyvah! Ne yer, ne yâr kaldı.
Aşk olsun!
Hay Allah, sizi çıkaramadım!
Burası ne kadar da güzel!
Hava ne kadar da sıcak!
Eyvah, Mustafa kalp krizi geçiriyor!
Bravo, çok güzel koştun!
Aman Allah'ım bu ne mutluluk!
Ah, baş ağrım yine tuttu!
Eh, bu sınavı da geçtim!
Yaşasın, babam gelmiş, babam!
Hayret, ne çabuk büyümüş!
Dikkat et, önüne araba çıkabilir!
Ordular! İlk hedefiniz Akdeniz'dir, ileri!
Ak tolgalı beylerbeyi haykırdı: İlerle! (Yahya Kemal Beyatlı)
Dur, yolcu! Bilmeden gelip bastığın
Bu toprak bir devrin battığı
yerdir. (Necmettin Halil Onan)
Ey insanlar! Sözümü iyi dinleyiniz!
Bu ne müthiş fırtınadır, savrulur
enkaz-ı beşer!
İmdat! Boğuluyorum!
Hey, buradayım, burada!
Arkadaş, biz bu yolda türküler tuttururken
Sana uğurlar olsun... Ayrılıyor yolumuz! (Faruk Nafiz Çamlıbel)
Bahtına
lanet olsun aşmadınsa bu dağı!
Ah
uzatma dünya sürgünümü benim!
Uyarı: Yazımda ünlem işareti, seslenme ve hitap sözlerinden sonra konulabileceği gibi cümlenin sonuna da konulabilir. Her iki
kullanım da doğru kabul edilmektedir.
Örnek
Eyvah! ne yer ne yâr kaldı.
Eyvah, ne yer ne yâr kaldı!
Uyarı: Ünlem işaretinden
sonra üç nokta işareti (…) gelirse üç nokta yerine, iki nokta kullanılır.
Örnek
Nasıl da akşam oldu!... Nasıl
da yavrucaklar sustu!... (Necip Fazıl Kısakürek) (yanlış)
Nasıl da akşam oldu!.. Nasıl
da yavrucaklar sustu!.. (Necip Fazıl Kısakürek) (doğru)
6. Emir (Buyruk) Cümlesi
6. Emir (Buyruk) Cümlesi
Yüklemi emir
kipiyle çekimlenmiş cümlelere emir cümlesi denir. Emir cümlelerinin yüklemleri
fiildir ve bu cümlelerde bir buyurganlık söz konusudur. Emir kipinin I. tekil şahıs ve II. çoğul şahıs çekimleri olmaz.
Örnek
Buraya çabuk gelin!
Hemen dışarı çık!
Hemen sesini kes!
Bir daha buraya asla gelmeyin!
Çocuklar,
merasim başlamak üzere hemen aşağıya inin!
Bu kirler bir
saat içinde temizlenmiş olacak.
Evimizi derhal
terk et!
Ey insanlar!
Sözümü iyi dinleyiniz!
Ne zulmediniz ne de zulme
uğrayınız!
Komşuna karşı yalan şehadet etmeyeceksin!
Emir (Buyruk)
Cümleleri İle İlgili Uyarılar
1. Emir kipinin I. tekil ve I. çoğul şahıs çekimleri yoktur.
("ben" ve "biz")
Örnek
----
gel
gelsin
----
gelin, geliniz
gelsinler
2. Emir kipinin ikinci
tekil şahsı olan "sen" zamirinin olduğu fiil kök veya gövdeleri eksiz
kullanılır.
Örnek
Bu yazıyı hemen yaz! (II.
tekil kişi "sen")
Buraya çabuk gel! (II.
tekil kişi "sen")
Sana sesleniyorum buradan defol, git! (II. tekil kişi "sen")
3.
"o, siz, onlar" şahıs zamirlerinin yüklemleri çekimli fiil olur.
Örnek
Söyleyin ona vakit geçirmeden yanıma gelsin!
Aşağıdaki soruların cevaplarını yazınız!
Onlara haber salın hemen toplantıya katılsınlar!
B. YÜKLEMİ BAKIMINDAN CÜMLELER
1) Fiil Cümlesi
Yüklemi çekimli bir fiil olan cümlelere fiil cümlesi
denir. Fiil cümlelerinde fiil çekim eklerinden olan haber ve dilek-şart kipleri
yer alır. Yüklemlerin "-me, -ma" olumsuzluk ekleri ile "-mek, -mak" mastar
eklerini alabilmesi cümlelerin fiil cümlesi olduğunu gösteren en önemli ölçüttür.
Fiil cümlelerinin yüklemleri iş, oluş ve hareket bildirir.
Örnek
Abdal ata binince bey oldum sanır.
(fiil cümlesi)
Acemi katır kapı önünde yük indirir.
(fiil cümlesi)
Açma sırrını dostuna o da söyler
dostuna. (fiil cümlesi)
Akıllı köprü arayıncaya dek deli
suyu geçer. (fiil cümlesi)
Arpa eken buğday biçmez. (fiil
cümlesi)
Çalma elin kapısını çalarlar kapını. (fiil cümlesi)
Çingeneye beylik vermişler, önce babasını asmış. (fiil cümlesi)
Fukaranın tavuğu tek tek yumurtlar. (fiil cümlesi)
Garip kuşun yuvasını Allah yapar. (fiil cümlesi)
Gönül bir sırça saraydır, kırılırsa yapılmaz. (fiil cümlesi)
Gülme komşuna, gelir başına. (fiil cümlesi)
Kızı gönlüne bırakırsan ya davulcuya varır,
ya zurnacıya. (fiil cümlesi)
Leyleğin ömrü laklakla geçer. (fiil cümlesi)
Ağır ağır çıkacaksın bu merdivenlerden. (fiil cümlesi)
Aynı dili değil, aynı duyguyu
paylaşanlar anlaşabilir. (fiil cümlesi)
Hayatta hep mutlu olursam, hayalini
kuracak neyim kalır? (fiil cümlesi)
Bazı insanlar yağmuru hisseder, bazıları ise sadece ıslanır. (fiil cümlesi)
Söyleyecek
sözü olmayan yüksek sesle konuşur. (fiil cümlesi)
Ağaç ne
kadar yüksek olursa olsun, yaprakları yine de yere düşer. (fiil cümlesi)
Elektriği
Edison buldu, faturaları babam ödüyor. (fiil cümlesi)
Korktuğu şeyleri yaparak herkes korkuyu yenebilir. Roosevelt. (fiil
cümlesi)
Korkaklar birçok kez ölür, cesurlar bir kez. Shakespeare. (fiil cümlesi)
Yürekliliğin yerini
başka hiçbir şey alamaz. Bryant. (fiil cümlesi)
Fiil Cümlelerinde Olumsuzluk
Fiil
cümlelerinde olumsuzluk fiillere "-me, -ma, -mez, -maz" ekleri getirilerek
yapılır.
Örnek
Âlim unutmuş, kalem unutmamış.
(olumsuz fiil cümlesi)
Acıyan uyumuş, acıkan uyumamış.
(olumsuz fiil cümlesi)
Bir deli kuyuya bir taş atmış, kırk
akıllı çıkaramamış. (olumsuz fiil cümlesi)
Bugünün işini yarına bırakma.
(olumsuz fiil cümlesi)
Adalet ile zulüm bir yerde barınmaz.
(olumsuz fiil cümlesi)
Derdini söylemeyen derman bulamaz.
(olumsuz fiil cümlesi)
Hedefi
olmayan gemiye hiçbir rüzgâr yardım etmez. (olumsuz fiil cümlesi)
Abdal düğünden, çocuk oyundan usanmaz.
(olumsuz fiil cümlesi)
Uyarı: "-mekte, -makta" ekleri
şimdiki zaman kip eki olduğundan bu şekilde oluşan cümleler fiil cümlesidir.
Örnek
Mehmet
şimdilik ders çalışmaktadır.
2) İsim Cümlesi
Yüklemi ek fiil almış veya ad soylu bir
sözcük olan cümlelere isim cümlesi denir. Yüklemi fiil olmayan bütün sözcükler
ad (isim) cümlesidir. Sıfat, zarf,
zamir, edat, ünlem, isim ve sıfat tamlamaları isim cümlelerinin yüklemleri
olabilir.
Örnek
Uçun
kuşlar uçun burada vefa yoktur.
(isim cümlesi)
İnsan, yüreğinin inkâr
etmediği yere aittir. (isim cümlesi)
Açılan bir gülsün sen yaprak
yaprak. (isim cümlesi)
Kalem kılıçtan keskindir. (isim
cümlesi)
Dost
dostun eğerlermiş atıdır. (isim cümlesi)
Sözü altın olanların susuşu intihardır. (isim cümlesi)
Her yiğidin bir yoğurt yiyişi vardır. (isim
cümlesi)
Komşu komşunun külüne muhtaçtır. (isim cümlesi)
Taşı
delen suyun gücü değil, damlaların sürekliliğidir. (isim cümlesi)
Akıllı düşman, akılsız dosttan hayırlıdır. (isim
cümlesi)
Adam olmak cinsiyet meselesi değil, şahsiyet
meselesidir. (isim cümlesi)
Akşamın hayrından sabahın şerri iyidir. (isim
cümlesi)
Bildiğini yapmak, ne yapacağını bilmekten
daha önemlidir. (isim cümlesi)
Cahile söz anlatmak, deveye hendek atlatmaktan zordur. (isim
cümlesi)
Yüzümüzün ve
gözlerimizin rengi ne olursa olsun, gözyaşlarımızın rengi aynıdır. (isim cümlesi)
Acıkmış kudurmuştan beterdir. (isim cümlesi)
En güçlü iki
savaşçı, sabır ve zamandır. Tolstoy. (isim
cümlesi)
Kabul edilen bir yanlışlık, kazanılmış bir zaferdir. (isim cümlesi)
Her insan, yapmadığı tüm iyiliklerden suçludur. Voltaire. (isim cümlesi)
Cömertlik dostluğun özüdür. Oscar Wilde. (isim
cümlesi)
Seni
hayallerine ulaştıracak en önemli şey, cesaretindir. (isim
cümlesi)
Nereye
gittiğini bilmiyorsan, hangi yoldan gittiğinin hiçbir önemi yoktur. (isim cümlesi)
Hiç kimsenin
umudunu kırma belki de sahip olduğu tek şey odur. (isim cümlesi)
Anı bahçelerinde üşümek sıcaktı. (isim cümlesi)
Yalnızlık dışarıdan
gelmez, insanın içindedir. (isim cümlesi)
Bilgi
sahibiyle her yeri dolaşan bir hazinedir. (isim
cümlesi)
Dağın tepesine hangi yoldan çıkarsan çık, manzara aynıdır. (isim
cümlesi)
Eğitim, her zaman sahibini peşinden takip eden
bir servettir. (isim cümlesi)
Geleceğin
tüm çiçekleri, bugünün tohumları
içindedir. (isim cümlesi)
Nasıl yapabileceğini bilmek, yapmaktan daha
zordur. (isim cümlesi)
Fazilete
giden kapıyı açmak güçtür. (isim
cümlesi)
İkiyüzlünün dilinde tat, kalbinde ise fesat
gizlidir. (isim cümlesi)
Arkadaşlık her
zaman gölge veren bir ağaçtır. (isim
cümlesi)
Şaşırmış
adam, yenilmenin yarısındadır. (isim cümlesi)
Gerekeni yapmak en kolay çözümdür. (isim
cümlesi)
Sağır bir kocayla kör bir
karı her zaman mutlu bir çifttir. (isim
cümlesi)
İyi
oyun için oyuncular yetmez, iyi kurallar da gerekir. (isim
cümlesi)
Dostluk para gibidir; elde edilmesi kolay,
korunması zordur! (isim cümlesi)
Bir
gram önlem, bir kilo tedaviden iyidir. (isim cümlesi)
Mezarlıklar
kendilerini vazgeçilmez sanan kişilerle doludur. (isim
cümlesi)
Bir zincirin gücü, o zincirin
en zayıf halkasının gücüne eşittir. (isim
cümlesi)
Evlilik fırtınalı denizse,
bekârlık bulanık bir bataklıktır. (isim
cümlesi)
Savaşın iyisi,
barışın kötüsü yoktur. Benjamin Franklin. (isim
cümlesi)
Size yol
gösterilebilir fakat yalnız yürümek zorundasınız.
H. Kim. (isim
cümlesi)
İsim Cümleleri ile İlgili
Uyarılar
1. Fiilimsilerin yüklem olduğu
cümleler isim cümlesidir.
Örnek
Bütün düşüncesi bir an evvel eve gitmekti. (isim cümlesi)
Kabahat hem giden de hem gelendedir.
(isim cümlesi)
Para her şeyi yapar diyen adam, para için
her şeyi yapandır. Franklin
(isim cümlesi)
Rüyaları
gerçekleştirmenin en iyi
yolu uyanmaktır. (isim cümlesi)
Aşk örgütlenmektir. Ece Ayhan. (isim cümlesi)
Anı yazmak, ölümün
elinden bir şey kurtarmaktır. Gide. (isim cümlesi)
Asla vazgeçmeyin, kaybedenler yalnızca vazgeçenlerdir. (isim
cümlesi)
Yazılıdan sıfır aldım ama
önemli olan katılmaktı. (isim
cümlesi)
Okula gelen onun eski bir tanıdığıydı. (isim
cümlesi)
2. İsim cümlelerinde
sıfat, zarf, zamir, edat, ikileme, isim ve sıfat tamlamaları yüklem olabilir.
Örnek
Okulumuzun en
çalışkan öğrencisidir. (Yüklem, belirtili isim tamlamasından
oluşmuş.)
Yüklem
Mustafa saygılı
bir öğrenciydi. (Yüklem, bir sıfat tamlamasından oluşmuş.)
Yüklem
Sınıfa geç
gelen kişi Tuba'ydı. (Yüklem, bir isimden oluşmuş.)
Yüklem
En güzel
şey dinlenmektir. (Yüklem fiilimsiden oluşmuş.)
Yüklem
Bunu bize
kazandıran sendin. (Yüklem zamirden oluşmuş.)
Yüklem
Hayat mücadele
ve inançtır. (Yüklem bağlaç öbeğinden oluşmuş.)
Yüklem
Her şey senin
içindir. (Yüklem edat grubundan oluşmuş.)
Yüklem
Üzerindeki
elbiselerin çoğu yırtık pırtıktı. (Yüklem ikilemeden oluşmuş.)
Yüklem
3. Yüklemde kullanılan
ortak köklü sözcüklerin isim mi fiil mi olduklarını cümledeki
kullanımından anlarız.
Örnek
(…)
Yenilgi yenilgi büyüyen bir zafer vardır.
Sırların sırrına ermek için sende anahtar vardır.
Göğsünde sürgününü geri çağıran bir damar vardır.
Senden ümit kesmem kalbinde merhamet adlı bir çınar vardır. Sevgili! En sevgili! Ey sevgili! |
Sezai Karakoç
Yukarıdaki şiirde geçen bütün "var" sözcükleri "mevcut" anlamında kullanıldığından isim cümlesine örnektirler.
|
Örnek
Bu notlarla çalışan hedefine varır. (fiil cümlesi)
Varmamıştı henüz onların uçakları oraya biz eve döndüğümüzde. (fiil
cümlesi)
Vardı mı kuşlar gülistan diyarına. (fiil cümlesi)
4. Ek-fiil (ek-eylem) isim veya isim soylu sözcüklere gelerek
onları yüklem yapar.
Örnek
Ayşe'nin yeni aldığı kazak çok güzeldi. (güzel idi)
Onlar, o zamanlar daha gençti. (genç idi)
Onun görünüşüne aldanma meğer çok gençmiş. (genç imiş)
Bizlere bunu yapan üstelik bir öğretmenmiş. (öğretmen imiş)
Mustafa, düzenli çalıştığından okulunda çok başarılıdır.
Öğrencilerimizden bazıları gerçekten de çok çalışkandır.
Not: "-dır" ek
fiili bazen yazılmaz ama varlığı mevcuttur. Buna gizli ek fiil de denir.
Bu şehrin
havası çok temizdir.
Bizim oralar
şuan çok güzeldir.
Ek-fiilde çekim
1) Görülen Geçmiş Zaman Çekimi
Yorgundum
Yorgundun
Yorgundu
Yorgunduk
Yorgundunuz
Yorgundular
Ek-fiilin (ek-eylem) Öğrenilen Geçmiş Zaman Çekimi ile İlgili Örnek
Cümleler
Dün evde her zamankinden faklı bir şekilde yalnızdım.
Seni gördüğümde nedeni bilmem ama çok üzgündün.
Son günlerde bir hayli yorgundu.
Ek-fiil (ek-eylem) konusu ile ilgili çıkabilecek sorularda ümitsizdi.
Ek-fiil (ek-eylem) konusu ile ilgili çıkabilecek sorularda ümitsizdi.
Bir zamanlar bizler de çocuklar gibi şendik.
Odanın kapısını açtığımda siz daha uyanıktınız.
Sınavdan beklentileri bitmiş gibi ümitsizdiler.
2) Öğrenilen Geçmiş Zaman Çekimi
Çalışkanmışım
Çalışkanmışsın
Çalışkanmış
Çalışkanmışız
Çalışkanmışsınız
Çalışkanmışlar
Ek-fiilin (ek-eylem) Öğrenilen Geçmiş Zaman Çekimi ile İlgili Örnek
Cümleler
Biz onunla o şehirde meğer arkadaşmışız.
Bu ne incelik Tarkan Bey meğerki şairmişsin.
Babası da kendisi gibi sakinmiş.
Bizler bir zamanlar meğer ne milletmişiz.
Sizleri geç keşfettik meğer çok zekiymişsiniz.
Annelerini kaybettiklerinden çok mutsuzdular.
Ek Fiilin Olumsuzu
Ek fiilin olumsuzu "değil" sözcüğü ile yapılır. Bu sözcük cümlenin öğelerinde tek başına bir öğe değil de kendinden önceki kelime veya kelime gruplarıyla öbekleşerek kullanılır.
Çalışkan değilim
Çalışkan değilsin
Çalışkan değildir
Çalışkan değiliz
Çalışkan değilsiniz
Çalışkan değillerdir
Ek-fiilin (ek-eylem) Olumsuzu ile İlgili
Örnek Cümleler
Fatma lisedeyken çok çalışkandı. (olumlu)
Fatma lisedeyken çok çalışkandı. (olumlu)
Fatma lisedeyken çok çalışkan değildi. (olumsuz)
Bu kasabanın havası eskiden çok temizdi. (olumlu)
Bu kasabanın havası eskiden çok temiz değildi. (olumsuz)
Ek-Fiilin Soru Şekli
Ek-fiilin soru şekli "mi" eki ile yapılır. Bu
ek kendisinden önceki sözcükten ayrı sonra gelen eklerle bitişik yazılır. Ek-fiilin olumsuz soru şeklinde "mi" ekinden önce "değil" sözcüğü
getirilir.
Ek-fiilin (ek-eylem) Olumlu Soru Şeklinin Çekimi
Yaramaz mıyım?
Yaramaz mısın?
Yaramaz mı?
Yaramaz mıyız?
Yaramaz mısınız?
Yaramazlar mı?
Ek-fiilin (ek-eylem) Olumlu Soru Şekli ile İlgili Örnek Cümleler
Mustafa gerçekten ben yaramaz mıyım?
Mustafa gerçekten ben yaramaz mıyım?
Siz düşük notlar aldığınıza göre okulda yaramaz mısınız?
Olumsuz Soru Şekli Çekimi
Yaramaz değil miyim?
Yaramaz değil misin?
Yaramaz değil mi?
Yaramaz değil miyiz?
Yaramaz değil misiniz?
Yaramaz değiller mi?
Ek-fiilin (ek-eylem) Olumsuz Soru Şekli ile
İlgili Örnek Cümleler
Mustafa gerçekten ben yaramaz değil miyim?
Mustafa gerçekten ben yaramaz değil miyim?
Siz düşük notlar aldığınıza göre okulda yaramaz değil misiniz?
Ek Fiil ile İlgili Önemli Uyarılar
Not: "-im, -sin, -iz, -siniz" ekleri farklı şekillerde karşımıza çıkar.
Örnek
Ben de senin gibi hastayım. (ek fiil)
Not: İsim soylu sözcükler ve fiilimsiler de ek fiilin
yüklem olmasını sağlar.
Örnek
Bunları bana yapan sendin. (zamir)
Bunlar senin içindir. (edat)
Bugün hava oldukça güzeldi. (sıfat)
Kitaplar orada çokmuş. (zarf-miktar zarfı)
En muteber haslet çalışmaktır. (fiilimsi-isim-fiil)
Son görüştüğünüz kişi akşam eve geç gelendi. (fiilimsi-isim-fiil)
İsim
Cümlelerinin Olumsuz Şekli
Olumlu isim cümleleri "değil, yok" sözcükleri ve "-sız" ekiyle olumsuz isim cümlesi olur.
Örnek
Mustafa sanıldığı kadar çalışkan değildir. (olumsuz isim cümlesi)
Bu civar köyde yaşayan hiç kimse yoktur. (olumsuz isim cümlesi)
Her zamanki gibi yine başarısızdı. (olumsuz isim cümlesi)
YÜKLEMİN YERİ BAKIMINDAN CÜMLELER
1)
Kurallı Cümle
Yüklemi sonda
bulunan cümlelere kurallı (düz) cümle denir. Kurallı cümlelerde vurgulanmak istenen yükleme en yakın öğedir.
Kurallı ve devrik cümlelerde cümlenin öğeleri esas alınır. Türkçenin temel öğe dizimi "özne+tümleç+yüklem" şeklindedir. Yüklem, en sonda yer alır. Kısacası kurallı
cümle demek yüklemi kesinlikle sonda olan cümle demektir.
Örnek
Ayakta ölmek, diz üstü yaşamaktan iyidir. (kurallı cümle)
Aşk kadınların kalbinde, erkeklerin cebinde gezer. (kurallı cümle)
At ölür, meydan kalır; yiğit ölür, şan kalır.
(kurallı cümle)
Ayağını yorganına göre uzat. (kurallı cümle)
Bal olan yerde sinek de olur. (kurallı cümle)
Bahar çiçeğiyle güzeldir. (kurallı cümle)
Bakmakla usta olunsa köpekler usta olurdu. (kurallı cümle)
Başarı, cesaretin çocuğudur. (kurallı cümle)
Başarısızlıktan
korkanın yenilgisi keskindir. (kurallı
cümle)
Bilimsiz şiir,
temelsiz duvara benzer. (kurallı
cümle)
Bilginin efendisi
olmak için çalışmanın uşağı olmak şarttır.
(kurallı cümle)
Bütün mutsuzluklar kardeştir; aynı dili konuşurlar. (kurallı cümle)
Çocuk ile yoğurt
yiyen elbette yoğurdu ağzına yüzüne bulaştırır.
(kurallı cümle)
Dudaklar gülerken, insan ağlayamaz
mı? (kurallı
cümle)
Durgun akşamlarda
söylediğimiz şarkıları sevdim. (kurallı
cümle)
Doğmadık çocuğa kaftan biçilmez. (kurallı cümle)
En büyük ceza evi cahil insanların
kafasının içidir. (kurallı
cümle)
Eğer gelecek
hakkında düşünmezseniz, asla bir geleceğiniz olmaz. (kurallı cümle)
Geldiğin yeri
unutursan, gideceğin yolda kaybolursun.
(kurallı cümle)
Görünen köy, kılavuz istemez.
(kurallı
cümle)
İyiliğe iyilik olsaydı koca öküze bıçak olmazdı. (kurallı cümle)
Kaybetmekten korkmadığın zaman kazanabilirsin. (kurallı cümle)
Kötülük etmeden
pişman olmanın en iyi şekli, iyilik
etmektir. (kurallı cümle)
Köprüyü geçinceye kadar ayıya dayı derler. (kurallı cümle)
Korkacağımız tek
şey, korkunun kendisidir. (kurallı
cümle)
Küçük kelimeler
hiçbir zaman büyük bir fikre zarar
veremez. (kurallı cümle)
Terzi kendi söküğünü dikemez. (kurallı cümle)
Vakitsiz öten horozun başını keserler. (kurallı cümle)
Vakitsiz açılan gül
çabuk solar. (kurallı cümle)
2) Devrik Cümle
Yüklemi sonda bulunmayan cümlelere denir. Devrik cümlelerde yüklem, cümlenin başında veya ortasında bulunur. Devrik cümlelere, yüklemi
vurgulamak ve sanat yapmak için başvurulur. Özellikle şiirlerde devrik
cümlelere çok fazla başvurulur. Devrik cümleler kesinlikle yanlış cümleler
değildir..
Örnek
Ağır ağır çıkacaksın
bu merdivenlerden. (devrik cümle)
Ağlarsın düştüğüm çölleri bilsen. (devrik cümle) |
Aşıkıyım beni çağıran bu sesin. (devrik cümle) Aklımdan mı çıkar o güzelim yıllarım. (devrik cümle) |
Benim mi Allahım bu çizgili yüz? (devrik cümle)
Bilmezdim şarkıların bu kadar dokunaklı olduğunu. (devrik cümle)
Bir güzellik doğuyor yüreğime şiirden. (devrik cümle)
Bir yaz günü geçtik Tuna'dan kafilelerle. (devrik cümle)
Bir intikam fişeği gibi saplanıyor karanlığın karnına. (devrik cümle)
Bir başkadır benim memleketim! (devrik cümle)
Bütün koy çocuklarını getirin buraya. (devrik cümle)
Dökülmüş yüreğime gökyüzünden yıldızlar. (devrik cümle)
Geçtim yine dün eski hazan bahçelerinden. (devrik cümle)
Gezer bağdan bağa, çoban çeşmesi. (devrik cümle)
Gurbet çeken gönüller kuşatmıştı ocağı. (devrik cümle)
Gözlerin İstanbul oluyor birden. (devrik cümle)
Karlar donmuştur otların uçlarında. (devrik cümle)
Keklik serer palazını tenha kayalıklara. (devrik cümle)
Martılar konuyor omuzlarıma. (devrik cümle)
Mavi bir ışık yandı gözlerimde. (devrik cümle)
Papatyalar uyandırdı bizi nihayet kış uykusundan. (devrik cümle)
Rüzgârın eliyle titrer yapraklar. (devrik cümle)
Uzatma dünya sürgünümü benim. (devrik cümle)
Senin kalbinden sürgün oldum ilkin. (devrik cümle)
Senin hayallerinle yandım düşlerin civarında. (devrik cümle)
Seninle bir yağmur başlıyor iplik iplik. (devrik cümle)
Yine geçtim
o kanlı badireler şehrinden. (devrik cümle)
Devrik Cümleler ile İlgili Uyarılar
1. Devrik cümlelere daha çok şiirlerde rastlanılır.
Örnek
Dağların
yıkılışını gördüm bir Venüs
bardağında.
Köle gibi satıldım pazarlar pazarında.
Güneşin sarardığını gördüm
Konstantin duvarında.Köle gibi satıldım pazarlar pazarında.
Senin hayallerinle yandım düşlerin
civarında.
Gölgendi yansıyıp duran bengisu pınarında.
Ölüm düşüncesinin beni sardığı şu anda,
Verilmemiş hesapların korkusuyla.
Sana geldim ayaklarına kapanmaya geldim.
Af dilemeye geldim affa layık olmasam da.
Sevgili!
En sevgili!
Ey sevgili!
Uzatma dünya sürgünümü benim
Gölgendi yansıyıp duran bengisu pınarında.
Ölüm düşüncesinin beni sardığı şu anda,
Verilmemiş hesapların korkusuyla.
Sana geldim ayaklarına kapanmaya geldim.
Af dilemeye geldim affa layık olmasam da.
Sevgili!
En sevgili!
Ey sevgili!
Uzatma dünya sürgünümü benim
(Sezai Karakoç)
2. Devrik cümleler yüklemlerine göre isim ve fiil cümlesi olabilir.
Örnek
Kar taneleri ne güzel anlatıyor, birbirlerine zarar vermeden de yol almanın mümkün olduğunu. (devrik fiil cümlesi)
Yaratılanı hoş gör, Yaradan'dan ötürü. (devrik fiil cümlesi)
Yaza çıkardık danayı, beğenmez oldu anayı. (devrik fiil cümlesi)
Fotoğrafçıydı bu hayatta gülmemi isteyen tek kişi. (devrik isim cümlesi)
Hoyrattır bu akşamüstüler daima. (devrik isim cümlesi)
3. Devrik cümlelerin yüklemleri de isim, zamir, adlaşmış sıfat, sıfat tamlaması isim tamlaması, ikileme türünden bir sözcük, söz grubu olabilir.
Örnek
Okulumuzun en çalışkan öğrencisidir Mustafa. (Yüklem, isim tamlamasından oluşmuş.)
Yüklem
Saygılı bir
öğrenciydi Abdullah. (Yüklem, bir sıfat tamlamasından
oluşmuş.)
Yüklem
Betül'dü sınıfa geç gelen kişi. (Yüklem, bir isimden oluşmuş.)
Yüklem
Dinlenmektir iyi bir çalışmadan sonra yapılması gereken. (Yüklem, fiilimsiden
oluşmuş.)
Yüklem
Sendin o dağlarda hüküm süren kişi. (Yüklem, zamirden oluşmuş.)
Yüklem
Senin içindir her şey Leyla burada. (Yüklem, edattan / edat grubundan oluşmuş.)
Yüklem
Yırtık pırtıktı hep bu güne giydikleri elbiseler. (Yüklem, ikilemeden oluşmuş.)
Yüklem
3) Eksiltili Cümle
Yargısı tam olmayan, yüklemi belirtilmemiş
cümlelere denir. Bu tür cümlelerde yargının ne
olduğu okuyucunun yorumuna bırakılır. Bazen pratikliği sağlamak için bazen de
ifadeye edebi değer katmak için bu cümlelere başvurulur. Günlük konuşma dilinde
eksiltili cümlelere çokça başvurulur.
Örnek
Ağaç ne kadar yüksek olursa olsun, yaprakları
yine de… (yere düşer)
Ah o eski günlerim bir geri gelse…
Azıcık aşım, kaygısız başım... (olsun)
Acındırırsan arsız olur, acıktırırsan… (hırsız olur)
Ateş olmayan yerden… (duman çıkmaz)
Bir anda karşımıza bir yabani hayvan sürüsü çıktığında… (irkildik)
Bir anaya bir kız, bir kafaya bir göz... (yeter)
Hayvanlar koklaşa koklaşa, insanlar konuşa konuşa… (anlaşır)
Horozu çok olan köyün sabahı… (geç olur)
Yolumuzun sağ tarafında uçsuz bucaksız bozkırlar… (uzanıyor)
Köprüyü geçinceye kadar ayıya dayı… (derler)
Kiminin parası kiminin duası... (geçerlidir)
Ah o eski günlerim bir geri gelse…
Azıcık aşım, kaygısız başım... (olsun)
Acındırırsan arsız olur, acıktırırsan… (hırsız olur)
Ateş olmayan yerden… (duman çıkmaz)
Bir anda karşımıza bir yabani hayvan sürüsü çıktığında… (irkildik)
Bir anaya bir kız, bir kafaya bir göz... (yeter)
Hayvanlar koklaşa koklaşa, insanlar konuşa konuşa… (anlaşır)
Horozu çok olan köyün sabahı… (geç olur)
Yolumuzun sağ tarafında uçsuz bucaksız bozkırlar… (uzanıyor)
Köprüyü geçinceye kadar ayıya dayı… (derler)
Kiminin parası kiminin duası... (geçerlidir)
Eksiltili Cümleler ile İlgili Uyarılar
1. İsim
cümleleri eksiltili cümle değildir. Bu cümlelerde yüklem vardır ancak
yüklemin söylenmesi fazlalık olarak görüldüğü için yüklem söylenmez. Yani
mevcut ek fiil ekleri söylenmemiştir.
Örnek
Bugün dışarıda hava çok güzel. (dir)
Müdür bey bugün oldukça yoğun. (dur)
Annemin bugünkü yemeği fevkalade lezzetli. (dir)
Bu oda ne kadar da sıcak. (tır)
Kaldırımlar, ıstırap çekenlerin annesi. (dir)
Anlayana sivrisinek saz, anlamayana davul zurna az. (dır)
Bin dost az, bir düşman çok. (tur)
Dilin cismi küçük, cürmü büyük. (tür)
Her işin başı sağlık. (tır)
Mahkeme kadıya mülk değil. (dir)
İnsanoğlu çiğ süt emmiş. (tir)
Yükte hafif pahada ağır. (dır)
Bugün dışarıda hava çok güzel. (dir)
Müdür bey bugün oldukça yoğun. (dur)
Annemin bugünkü yemeği fevkalade lezzetli. (dir)
Bu oda ne kadar da sıcak. (tır)
Kaldırımlar, ıstırap çekenlerin annesi. (dir)
Anlayana sivrisinek saz, anlamayana davul zurna az. (dır)
Bin dost az, bir düşman çok. (tur)
Dilin cismi küçük, cürmü büyük. (tür)
Her işin başı sağlık. (tır)
Mahkeme kadıya mülk değil. (dir)
İnsanoğlu çiğ süt emmiş. (tir)
Yükte hafif pahada ağır. (dır)
2. Dilimizde bazı deyim ve atasözleri eksiltili cümle
biçimindedir.
Örnek
Kır atın yanında duran
ya huyundan ya suyundan…
Az veren candan, çok veren maldan…
Demokles'in kılıcı gibi…
Efradını
cami, ağyarını mani…
Kahve dövücünün hınk
deyicisi…
Mahalle
kahvesi gibi…
Nerede akşam orada
sabah…
On parmağında on
marifet…
Tereyağından
kıl çeker gibi…
Yer
demir, gök bakır…
3. Şiirlerde eksiltili cümle örnekleri daha çok
görülür.
Örnek
(…)
Dalgalandığın yerde ne korku, ne keder...
Gölgende bana da, bana da yer ver.
Gölgende bana da, bana da yer ver.
Sabah olmasın, günler doğmasın ne çıkar.
(Arif Nihat Asya)
(…)
Gök
sarı, toprak sarı, çıplak ağaçlar sarı...
Arkada zincirlenen yüksek Toros Dağları,
Önde uzun bir kışın soldurduğu etekler,
Sonra dönen, dönerken inleyen tekerlekler...
Yatağımın
yanında esmer bir duvar vardı,
Üstünde yazılarla hatlar karışmışlardı;
Fani bir iz bırakmış burda yatmışsa kimler,
Aygın baygın maniler, açık saçık resimler...
(Faruk Nafiz Çamlıbel)
4. Karşılıklı konuşmalarda bazen eksiltili cümlelere rastlanır.
Örnek
- Kim gelmiş köyümüze?
- Mustafa…
- Ne zaman gelmiş?
- Sabah…
- Kimi görmeye gelmişlerdi?
- Ahmet'i…
YAPILARI BAKIMINDAN CÜMLELER
Yapılarına göre cümlelerde yüklemin sayısı ve yan
cümlecik esas unsurlardır. Yapıları bakımından cümleler dörde ayrılır:
1. Basit Cümle
2. Birleşik Cümle
3. Sıralı Cümle
4. Bağlı Cümle
1) Basit Cümle
İçerisinde tek bir yargı bulunan cümlelere denir. Basit
cümlelerde "yan cümlecik" bulunmaz. Basit cümlelerin yüklemeleri ya ek fiil
alan isim soylu bir sözcük, söz grubu, tamlama ya da çekimli bir fiildir.
Basit cümlelerde fiilimsiler kesinlikle yer almaz. Bu cümlelerde bir tek yüklem yer
alır. Noktalama işaretleri ve bağlaçlar bütün cümlelerde olabildiği gibi basit
cümlelerde de bulunur.
Örnek
Bir
büyük boşlukta bozuldu büyü.
Durgun
sular her zaman derin olur.
Hafta sonu babamla birlikte akraba ziyaretine
çıkacağız.
Her insanın yüreğinin bir yerinde ışık vardır.
Toprağını,
suyunu özledim köyümün.
Mustafa,
okulun en başarılı öğrencisidir.
Sizinle
buraya bir daha asla gelmeyeceğim.
Körlerin ülkesinde, tek gözlü insan kral olur.
Basit Cümleler ile İlgili
Uyarılar
1. Basit cümle demek
kısa cümle demek değildir. İki sözcükten oluştuğu halde basit cümle olmayan
cümleler vardır.
Örnek
Sen
yıldızların içindeki o güzelliği dün akşam gördün mü? (basit cümle)
Okulumuzun
uzun boylu yaramaz öğrencisi Ali, mahallenin ücra bir köşesindeki bir evde
ikamet ediyordu. (basit cümle)
Yazıp
bitirdi. (birleşik cümle)
Geldi
ve gitti. (sıralı cümle)
2. Ek fiil alıp yüklem
olan isim veya isim soylu cümleler de basit cümle olabilir.
Örnek
Babamın köyde dillere destan bir tarlası vardı.
Her başarılı erkeğin arkasında başarılı bir kadın vardır.
İlçenin en güzel, en önemli yarışması buydu.
Necip Fazıl Kısakürek, Türk edebiyatının usta bir şairidir.
3. Basit cümlelerin yüklemleri isim de fiil de olabilir.
Örnek
Kitap, en iyi arkadaştır. (basit isim cümlesi)
Bugün hava çok güzeldi İstanbul'da. (basit isim cümlesi)
Vatan, çalışkan insanların omuzlarında yükselir. (basit fiil cümlesi)
Yıllarca gurbet diyarlarında birlikte çalışmıştık. (basit fiil cümlesi)
2) Birleşik Cümle
İçerisinde birden fazla yargı barındıran yan ve temel cümleciklerden
oluşan cümlelere denir. Birleşik cümlelerde kesinlikle tek yüklem vardır.
Birleşik cümleleri daha iyi anlamak için "yan cümlecik" ve "temel cümlecik"
kavramlarını bilmek gerekir. Birleşik cümle= yan cümlecik+temel cümlecik.
Temel cümlecik: Yüklemi çekimli bir fiil ya da ek fiil almış ad
soylu bir sözcük olan cümleciklere denir. Cümlede asıl yargının, yani yüklemin
olduğu cümledir.
Örnek
Yağmur
dinince dışarı fırladı. ("dinince" fiilimsinin olduğu yan
cümlecik)
Yan
cümlecik+temel cümlecik= birleşik cümle
Çalışırsan
başarırsın. ("çalışırsan" dilek-şart çekimli fiilin olduğu yan
cümlecik)
Yan
c. + temel c.= Birleşik cümle
Oraya
tekrar gideceğim, dedi. ("Oraya tekrar gideceğim" aktarma sözün
olduğu yan c.)
Yan
cümlecik+temel cümlecik= Birleşik cümle
Yan cümlecik: Yüklemi fiilimsi, dilek-şart çekimli bir fiil ya da aktarma
söz olan cümleciklere denir. Daha çok
fiilimsilerin olduğu kısımdır. Bazen de çekimli fiillerle oluşur. Yan
cümlecikler, cümlenin bir öğesi durumundalar. Aşağıdaki örneklerde koyu
yazılmış yerler birer yan cümleciktirler.
Örnek
Onu
çizip bitirdi. (Yan cümle
fiilimsiden oluşmuş.)
Bunu
yaparsan işlem tamam olacak. (Yan cümle
dilek-şart kipiyle çekimlenmiş bir fiilden oluşmuş.)
Çok
parası varsa bir vakfa bağışlasın.
(Yan cümlecik ek fiilin şart çekiminden oluşmuş.)
Akşam size mutlaka uğrarım,
demişti. (İç cümle, yan cümlecik olmuş.)
Not: "Yan cümlecik" cümlenin
çeşitli öğelerini oluşturur.
Örnek
Sınavı kazanması bizi mutlu eder. (Yan cümlecik özne görevindedir.)
Söyleyecek sözü olmayan yüksek sesle konuşur. (Yan cümlecik özne görevindedir.)
Ağarmış saçları onu farklı biri
yapmıştı. (Yan cümlecik nesne görevindedir.)
Ders çalışanlara herkes dua
ediyordu. (Yan cümlecik dolaylı tümleç görevindedir.)
Yağmur kesilince herkes okula
gitti. (Yan cümlecik zarf tümleci görevindedir.)
Birleşik cümleler dört grupta incelenir:
a) Girişik Birleşik
Cümle
İçerisinde fiilimsi bulunan cümlelere denir. Yan
cümlecik fiilimsinin olduğu bölüm, temel cümlecik de yüklemin bulunduğu bölümdür.
Bu cümlelerde yan cümlecik temel cümleciğin herhangi bir öğesi de olabilir bir
parçası da. Yani yan cümlecik temel cümlenin öznesi, nesnesi, tümleci veya bir söz
öbeği olur. Bir cümlede ne kadar fiilimsi varsa o cümlede o kadar yan
cümlecik var demektir.
Açıklamalı Örnekler
Söyleyecek
sözü olmayan yüksek sesle konuşur.
Yukarıdaki cümlede altı çizili bölüm yan cümleciktir. Bu kısmın yan cümlecik
olmasını sağlayan da "-an" sıfat fiil ekidir. Yan cümlecik, cümlede "özne"
görevindedir.
Yapmadığı tüm
iyiliklere pişman olmuştu Mehmet.
Cümledeki altı çizili yer olan "yapmadığı tüm iyiliklere"
söz grubu yan cümleciktir. Bunun yan cümlecik olmasını sağlayan da "-dık"
sıfat-fiil ekidir. Yan cümlecik, cümlede "dolaylı tümleç" görevindedir.
Kaybedenler yalnızca vazgeçenlerdir.
Cümlede yan cümlecik olan yer "kaybedenler" sözüdür.
Sözcük, sıfat-fiil eki almıştır. Yükleme sorulan sorudan yan cümleciğin "özne"
görevinde olduğu anlaşılır.
Abdal ata binince bey
oldum sanır.
Cümlede
yan cümlecik altı çizili yer olan "Abdal ata binince" söz grubudur. Bunun yan
cümlecik olmasını sağlayan da "-ince" zarf-fiil ekidir. Yan cümlecik cümlede "zarf tümleci" görevindedir.
Kardeşinin eve gelişini dört gözle bekliyordu.
Cümlede
altı çizili yer cümlede "yan cümlecik" oluşturan söz grubudur. Bunun yan
cümlecik olmasını sağlayan da "-iş" isim-fiil ekidir. Yan cümlecik, cümlede "belirtili nesne"
görevindedir.
Yazmak, Mustafa için en önemli uğraştı.
Cümlede
yer alan altı çizili sözcük yan cümleciktir. Sözcüğün yan cümlecik olmasını
sağlayan da "-mak" isim fiil ekidir. Yan cümlecik cümlede "belirtisiz nesne"
görevindedir.
Örnekler
Koyu yazılmış yerler yan cümlecik diğer yerler temel
cümleciktir.
Araba devrilince yol gösteren çok olur. (yan cümlecik: zarf
tümleci)
Arı, bal alacak çiçeği bilir. (yan cümlecik: belirtili nesne) Ateş düştüğü yeri yakar. (yan cümlecik: belirtili nesne) Ateş olmayan yerden duman çıkmaz. (yan cümlecik: dolaylı tümleç)
Başa gelen çekilir. (yan
cümlecik: özne)
Baş başa vermeyince taş yerinden kalkmaz. (yan cümlecik: zarf tümleci) Bin ölçüp bir biçmeliyiz. (yan cümlecik: zarf tümleci) Bir adamın adı çıkacağına canı çıksın. (yan cümlecik: zarf tümleci) Bir elin verdiğini öbür elin görmesin. (yan cümlecik: belirtili nesne) Bülbülün çektiği dil belâsıdır. (yan cümlecik: özne)
Canı yanan eşek attan yürük olur. (yan cümlecik: özne)
Cefa çekmeyen sefanın kadrini bilmez. (yan cümlecik: özne) Çocuk doğmadan kaftan biçilmez. (yan cümlecik: zarf tümleci) Çok bilen çok yanılır. (yan cümlecik: özne) Çok havlayan köpek ısırmaz. (yan cümlecik: özne) Denize düşen yılana sarılır. (yan cümlecik: özne) Derdini söylemeyen derman bulamaz. (yan cümlecik: özne) Deveyi yardan uçuran bir tutam ottur. (yan cümlecik: özne) Doğmadık çocuğa don biçilmez. (yan cümlecik: dolaylı tümleç) Doğru söyleyeni dokuz köyden kovarlar. (yan cümlecik: belirtili nesne) Dostun attığı taş baş yarmaz. (yan cümlecik: özne) Eceli gelen köpek cami duvarına işer. (yan cümlecik: özne) Eğilen baş kesilmez. (yan cümlecik: özne) El atına binen tez iner. (yan cümlecik: özne) Emek olmadan yemek olmaz. (yan cümlecik: zarf tümleci) Esirgenen göze çöp batar. (yan cümlecik: dolaylı tümleç) Görünen köy kılavuz istemez. (yan cümlecik: özne) Gülü seven dikenine katlanır. (yan cümlecik: özne) Gün doğmadan neler doğar. (yan cümlecik: zarf tümleci) Güneş girmeyen eve doktor girer. (yan cümlecik: dolaylı tümleç) Göle su gelinceye kadar kurbağanın gözü patlar. (yan cümlecik: zarf tümleci) Hamama giren terler. (yan cümlecik: özne) Isıracak it dişini göstermez. (yan cümlecik: özne) İp inceldiği yerden kopar. (yan cümlecik: dolaylı tümleç) İşleyen demir ışıldar. (yan cümlecik: özne) Kaçan balık büyük olur. (yan cümlecik: özne) Kaynayan kazan kapak tutmaz. (yan cümlecik: özne) Kaz gelen yerden tavuk esirgenmez. (yan cümlecik: dolaylı tümleç) Kedi uzanamadığı ciğere pis der. (yan cümlecik: dolaylı tümleç) Kızını dövmeyen dizini döver. (yan cümlecik: özne) Körle yatan şaşı kalkar. (yan cümlecik: özne) Kul azmayınca Hak yazmaz. (yan cümlecik: zarf tümleci) Kurt kocayınca köpeklere maskara olur. (yan cümlecik: zarf tümleci) Minareyi çalan kılıfını hazırlar. (yan cümlecik: özne) Okumak duyguların en asilidir. (yan cümlecik: belirtisiz nesne) Öfkeyle kalkan zararla oturur. (yan cümlecik: özne) Öpülecek el ısırılmaz. (yan cümlecik: özne) Parayı veren düdüğü çalar. (yan cümlecik: özne) Perşembenin gelişi çarşambadan bellidir. (yan cümlecik: özne) Sabreden derviş, muradına ermiş. (yan cümlecik: özne) Sakınılan göze çöp batar. (yan cümlecik: dolaylı tümleç) Serçeden korkan darı ekmez. (yan cümlecik: özne) Sona kalan dona kalır. (yan cümlecik: özne) Sokaktaki yürüyüşüne herkes hayran kalır. (yan cümlecik: dolaylı tümleç) Tekkeyi bekleyen çorbayı içer. (yan cümlecik: özne) Ummadığın taş baş yarar. (yan cümlecik: özne) Yuvarlanan taş yosun tutmaz. (yan cümlecik: özne) Yuvayı yapan dişi kuştur. (yan cümlecik: özne) Not: Bir cümlede ne kadar fiilimsi varsa o kadar yan cümle var demektir.
Örnek
Ağlayarak yürürken düşüp bacağını kırmış. Yukarıdaki cümlede üç tane yan cümlecik vardır. "ağlayarak" zarf-fiili, "yürürken" zarf-fiili ve "düşüp" zarf-fiili yan cümlecik oluşturmuşlardır. Gelen, gideni görmeden koşa koşa gitti.
Cümlede dört tane yan cümlecik yer almaktadır. Cümlede "gelen" sıfat-fiili, "giden" sıfat-fiili, "görmeden" zarf fiili ve "koşa koşa" zarf fiili yan cümlecik oluşturmuşlardır.
Gezmek, çalışanın en doğal hakkıdır.
Cümlede iki tane yan cümlecik vardır. "gezmek" isim-fiili ile "çalışan" sıfat-fiilleri yan cümlecik oluşturmuşlardır. |
b) Şartı Birleşik Cümle
Yan cümleciğin yüklemi temel cümleye şart anlamı
katarak bağlanmışsa o cümle şartlı birleşik cümle olur. Yan cümlecik
"-se, -sa" şart kipi ekiyle temel cümleye bağlanır. Ana cümleyi genellikle zaman, şart,
benzetme ve sebep açılarından tamamlar. Cümlelerde zarf tümleci görevinde yer alır.
Açıklamalı Örnekler
Çanağa ne doğrarsan
kaşığına o çıkar.
Yukarıdaki cümle şartlı
birleşik cümledir. Altı çizili yer olan "çanağa ne doğrarsan" sözü yan
cümleciği oluşturur. "-se, -sa" şart kipi eki cümleyi şartlı birleşik
cümle yapmıştır. "kaşığına o çıkar" söz grubu da temel cümlenin olduğu yerdir.
Güzelce çalışırsan kazanırsın sınavı.
Yukarıdaki cümlede altı
çizili yer yan cümleciği oluşturur. Yan cümlecik temel cümleciğe şart
kipi ekiyle bağlanmıştır. Cümle böylelikle şartlı birleşik cümle olmuştur.
Baban akşam
eve gelirse onun ziyaretine geleceğiz.
Cümlede altı çizili olan yer yan cümleciğin olduğu kısımdır.
Şart kipi eki yan cümleyi temel cümleye bağlamıştır. "Onun ziyaretine
gideceğiz." ifadesi de temel cümleciğin olduğu yerdir.
Cihanın yurdu hep çiğnense çiğnenmez senin yurdun.
Yukarıdaki cümlede altı çizili yer olan "cihanın yurdu hep çiğnense" kısmı yan
cümleciğin olduğu yerdir. Yan cümleciği temel cümleye şart kipi eki olan "-se"
eki bağlamıştır. "Çiğnenmez senin yurdun." kısmı da temel cümleciğin olduğu
yerdir. Cümle böylelikle şartlı birleşik cümleler içerisinde yer alır.
Örnekler
Çok güvenirseniz aldatılırsınız.
Bakarsan bağ olur, bakmazsan dağ
olur.
Kızı gönlüne bırakırsan ya davulcuya varır, ya zurnacıya.
Alışkanlıklar bırakılmazlarsa zamanla ihtiyaç haline gelirler.
İyiliğe gücün yetmezse kötülük etme.
Aklımızdaki insan yanımızda olsa hepimiz mutlu olurduk.
Bir insana gereğinden çok değer verirsen o insanı kaybedersin!
Derslerine düzenli çalışırsan sınavlarda iyi puan alırsın.
Artık
demir almak günü gelmişse zamandan
Meçhule giden bir gemi kalkar bu limandan.
Uyarı: Devrik cümleler hariç şartlı birleşik cümlelerde yan cümlecik genellikle
temel cümlecikten önce gelir.
Örnek
Gözlerimde ne zaman yaş akarsa bil ki hasretin
tütüyor.
Yan cümlecik
Kitapların yarın gelirse size derhal haber veririm.
Yan cümlecik
c) İç içe Birleşik Cümle
Başkasına ait sözlerin değiştirilmeden bir başkasına
aktarıldığı cümlelere denir. İç içe birleşik cümleler, bir cümle ile onun içerisinde yer alan
bir başka cümleden oluşur. Bu cümle aynı zamanda diğer cümlenin bir öğesini oluşturur. İç içe
birleşik cümle ancak tek başına kullanılırsa yüklemi olan bir cümle olur. İç
içe birleşik cümleler, tırnak içerisinde de sonuna nokta işareti konarak da
belirtilebilir.
Açıklamalı Örnekler
Ben seni
anlıyorum, dedi.
Cümlenin öğelerini bularak konuyu öğrenmiş olacağız.
Şöyle ki "anlıyorum" ve "dedi" sözcükleri öğeler bulunmadan iki çekimli yüklem
gibi görünmektedir. Oysa kesinlikle birleşik cümlelerde iki yüklem olmaz. İki
yüklem varsa sıralı cümlelere bakmak gerekir. Yukarıdaki cümlede altı çizili olan yer yan
cümleciktir ve temel cümlenin belirtisiz nesnesi durumundadır. Temel cümleciğin
yüklemine "Ne?" sorusu sorularak bulunur.
Öğretmen: "Çok ders
çalışırsanız hedeflerinize ulaşırsınız." dedi.
Cümlede yer alan altı çizili kısım yan cümleciktir.
Yükleme "Ne?" sorusu sorularak temel cümleciğin yan cümleciği bulunur. Bu cümlede yan cümlecik "belirtisiz nesne" görevindedir.
Abdullah: "Seni her zaman yanımda görmek
istiyorum." dedi.
Cümlede
altı çizili olan yer yan cümleciktir. Cümlenin öğeleri şu
şekildedir: özne+ belirtisiz nesne+ yüklem. Öyleyse yan cümlecik "belirtisiz
nesne" görevindedir.
Mustafa, hayatın en büyük gayesi
çalışmaktır, diyordu.
Cümledeki altı
çizili yer yan cümleciktir. Cümlenin öğeleri şu şekildedir: özne+ belirtisiz
nesne+ yüklem. Yan cümlecik "belirtisiz
nesne" görevindedir.
Örnekler
Daha yeni bu konuyu konuştuk, dedi bize orada.
yan cümlecik
Kartal Anadolu
Lisesini bitireceğim, diyor.
yan cümlecik
Mücadeleyi önce
kendi içimizde kazanmalıyız, diyordu.
yan cümlecik
Tarih
öğretmenimiz ısrarla, derse yeteri kadar çalışmıyorsunuz, diyordu.
yan cümlecik
Atalarımız, ev alma,
komşu al, demişler.
yan cümlecik
Müdür, sizin iyiliğiniz de buradan geçer, diyordu.
yan cümlecik
O, artık benim için bir ölüdür, demiş.
yan cümlecik
Ben
seni takmıyorum, diyorsun.
yan cümlecik
Gascoigne, kɑbul edilen bir yanlışlık, kazanılmış bir zaferdir, diyor.
yan
cümlecik
Not: İç içe
birleşik cümlelerdeki yan cümlecik temel cümlenin bir öğesi durumundadır ki bu
da "belirtisiz nesne"dir.
Örnek
Aynı dili konuşanlar değil, aynı duyguları
paylaşanlar anlaşabilir, demiş
birisi.
Cümledeki altı çizili yer yan
cümleciktir. Cümlede "belirtisiz nesne" görevindedir. Yükleme "Ne?" sorusu
sorularak cevap bulunur. "demiş birisi" kısmı da asıl cümledir. "demiş",
yüklem, "birisi" de özne görevindedir.
Özdemir
Asaf, yalnızlık
paylaşılmaz paylaşılsaydı yalnızlık olmazdı,
diyor.
Cümlede
yan cümlecik altı çizili olan bölümdür. Temel cümleye bağlanırken "belirtisiz
nesne" olarak bağlanmış. Temel cümlenin yüklemine "Ne?" sorusu sorularak sorunun cevabına ulaşılır.
Nereye gidersen git şunu unutma, herkes gün olur evine döner, derdi,
Kurtiz.
Cümlede
altı çizili yer yan cümleciğin olduğu yerdir. Temel cümleciğin yüklemine "Ne?" sorusu sorularak yan cümlecik bulunur. Bu sorunun cevabı da "belirtisiz nesne"dir.
Not: İç içe
birleşik cümleler ile sıralı cümleleri birbiriyle karıştırmamalıyız. Temel
ölçüt cümlenin öğelerinde yatar. Sıralı cümlelerde mutlaka iki yüklem vardır
ama iç içe birleşik cümlelerde tek yüklem vardır. İç içe birleşik cümlelerde yüklem
gibi görünen kısım cümlenin "belirtisiz
nesne"sini oluşturur.
Örnek
Ali geldi, gitti.
Yukarıdaki cümlenin öğeleri "özne+yüklem" ve yine "yüklem" şeklindedir. Yani cümlede
iki yüklem yer almaktadır. Ortak olan da öznedir. Öyleyse burada iki yüklem
yer aldığı için bu cümle iç içe birleşik cümle değil sıralı cümledir.
Siz çok iyi anlıyorum, diyordu.
Yukarıdaki cümlenin öğeleri "gizli özne+belirtisiz nesne+yüklem" şeklindedir.
"Anlıyorum" sözcüğü ilk bakışta çekimli bir fiil (yüklem) gibi durmaktadır. Bu, bizi kesinlikle yanıltmamalıdır. Cümlenin öğelerini bulmadan da bunu
anlayamayız. Öyleyse bu cümle bir iç içe birleşik cümledir.
d) İlgi Cümlesi (Ki'li Birleşik Cümle)
"ki" bağlacıyla
birbirine bağlanan cümlelere denir. Farsçadan Türkçeye geçen bir bağlama
edatıdır. Çekimli fiillerden sonra gelir. Yan cümlecik "ki" bağlacı vasıtasıyla temel
cümleciğe bağlanır. "ki" bağlacı özne, nesne gibi öğeleri
temel cümleye bağlar. Temel cümle genellikle "ki" bağlacından önceki yerdir.
Örnek
Ara sıra isyana yönelecek olsan bile hatırla ki evreni yargılamak imkânsızdır.
Çalış
ki başarasın.
Bana
içini aç ki yüzünden gülücükler
uçsun.
Şiir, insanın ruhuna tercüman olmalı ki
okuduğumuzda rahatlayalım.
Emanete
sahip çık ki münafık olmayasın.
Görmeye
çalış ki tüm pisliğine ve kalleşliğine
rağmen dünya yine de güzeldir.
Ne büyüksün ki kanın kurtarıyor tevhidi.
Duydum ki unutmuşsun gözlerimin rengini.
Unutma
ki ağzında bal olan arının
kuyruğunda iğnesi vardır.
Unutma
ki şairleri haykırmayan bir millet,
sevenleri toprak olmuş öksüz çocuk gibidir.
O
kadar orijinal bir acı bıraktın ki
geride, senden sonra hiçbir aşk yakışmadı gönlüme.
Ol mahiler ki derya içredir, deryayı bilmezler.
Öyle bir ömür geçir ki herkes ağlasın sen öldüğünde.
Bazı idealler o kadar değerlidir ki o yolda mağlup olman bile zafer sayılır.
Dürüst ol ki
kazancın daim olsun.
Uyarı: "Ki" bağlacı cümlenin farklı öğelerini temel
cümleye bağlar. "ki" bağlacı Türkçe bir bağlaç olmadığı için öğeleri bulurken
önce söz dizimini Türkçeye uygun bir şekle getirmeliyiz.
Örnek
Duydum ki unutmuşsun gözlerimin rengini.
Yukarıdaki cümle Türkçenin söz dizimine
çevrildiğinde "Gözlerimin rengini unuttuğunu duydum." şekline dönüşür. "Duydum"
temel cümle; "gözlerimin rengini unuttuğunu" kısmı da belirtili nesne olup yan
cümleciktir.
Çalışmalı ki sınavda istediği puanı alsın.
Cümle, Türkçe söz dizimine uygun bir hale getirildiğinde "Sınavda istediği puanı alabilmesi için çalışması
gerekir." şeklini alır. "Sınavda istediği
puanı alabilmesi için" kısmı yan cümleciktir. Yan cümlecik, temel cümleye zarf tümleci ile
bağlanmıştır.
Ağlarım ki
hazan ağlamasın baharımda.
Cümle, Türkçe söz dizimine uygun bir şekle getirildiğinde "Hazanın
baharımda ağlamaması için ağlıyorum." şeklinde olur. "Hazanın
baharımda ağlamaması için" söz grubu yan cümleciktir. ve cümlenin zarf tümlecini
oluşturur.
Aralarında
noktalı virgül, virgül veya bağlaç bulunan bağımsız cümlelerden meydana gelen
cümlelere denir. Sıralı cümleler, art arda sıralanmış cümlelerdir. Yargısı
tamamlanmış en az iki cümle vardır. Kısacası cümlenin öğeleri bulunurken sıralı cümlelerin en
az iki yüklemi vardır. Sıralı cümleler, Cümle+cümle
şeklindedirler.
Örnek
Bahar geldi, kuşlar göç
etmeye başladı.
Birinci cümle
İkinci cümle
Cümlelerde
iki yüklem dolayısıyla iki cümle söz konusudur. Birinci cümle "Bahar geldi."; ikincisi ise "Kuşlar göç etmeye başladı." cümlesidir.
Sıralı cümleler ikiye ayrılır:
a) Bağımsız Sıralı Cümle
Özneleri,
tümleçleri, yüklemleri farklı olan yani öğe ortaklığı bulunmayan cümlelerdir. Cümleler arasında anlam ilgisi olmasına karşın hiçbir öğesi ortak olmayan
cümlelere bağımsız sıralı cümle denir.
Örnek
Ali okula
gitti, okulda kimse yoktu.
Ö. D.T.
Y. D.T
Ö. Y.
Aç at yol almaz, aç it av
almaz.
Ö. Y. Ö. Y.
Alet işler, el övünür.
Ö. Y. Ö. Y.
Yukarıdaki
üç sıralı cümlede de hiçbir öğe ortak değildir. Her üçünde de ikişer cümle
bulunmaktadır. Cümleler arasında anlamsal bir bağ olduğu için cümleler sıralı
cümledir. Hiçbir öğe de ortak olmadığından bağımsız sıralı cümledirler.
Aşağıdaki cümleler, öğe ortaklığı olmayan, sadece cümleler arasında
anlam ilişkisi olduğu için bağımsız sıralı cümlelerdir.
Örnek
Arkanı
güneşe çevirme, gölgen önüne düşer.
Aslɑ vazgeçmeyin,
kaybedenler yɑlnızcɑ vazgeçenlerdir.
Çamların
kozalakları düşüyor, kış yavaş
yavaş geliyor.
Çirkefe
taş atma, üstüne sıçrar.
Horoz ölür, gözü çöplükte kalır.
Sakla samanı, gelir
zamanı.
Hava çok sıcaktı, herkes gölgeye sığınmıştı.
Bu yıl bahar erken geldi, çiçekler hemen açtı.
Mustafa beni
sinemaya götürdü, orada gönlümce eğlendim.
Hava çok soğuktu, her taraf buz olmuştu.
Danışan dağı aşmış,
danışmayan yolu şaşmış.
Gülme
komşuna, gelir başına.
İt ürür, kervan yürür.
Kel ölür sırma saçlı olur,
kör ölür badem gözlü olur.
Sabır acıdır, meyvesi tatlıdır.
Su uyur, düşman uyumaz.
Tavşan dağa küsmüş, dağın
haberi olmamış.
Yaza çıkardık danayı, beğenmez
oldu anayı.
Yazın gölge hoş, kışın çuval
boş. (tur)
b) Bağımlı Sıralı Cümle
Öğelerinden
en az birinin ortak olduğu cümlelerdir. Bağımlı sıralı cümlelerde özne, yüklem, tümleç ve
nesnelerden biri veya birkaçı ortaktır.
Açıklamalı Örnekler
Acıkan doymam, susayan kanmam sanır.
Yukarıdaki cümlelerde yüklem ortak kullanılmıştır. "Sanır" çekimli fiili her iki cümlenin de ortak yüklemidir. Cümlede hem öğe hem de anlam ortaklığı söz konusudur. Bu sıralı cümleyi iki ayrı cümle olarak değerlendiğimizde:
Acıkan doymam, susayan kanmam sanır.
Yukarıdaki cümlelerde yüklem ortak kullanılmıştır. "Sanır" çekimli fiili her iki cümlenin de ortak yüklemidir. Cümlede hem öğe hem de anlam ortaklığı söz konusudur. Bu sıralı cümleyi iki ayrı cümle olarak değerlendiğimizde:
Acıkan doymam sanır.
Susayan kanmam sanır.
Ayağını sıcak, başını serin tut.
Yukarıdaki cümlede hem özne hem de yüklem ortak
kullanılmıştır. "Sen" gizli öznedir. Yine "tut" yüklemi ortak kullanılmıştır. Cümlede
hem öğe hem de anlam ortaklığı söz konusudur. Sıralı cümleyi tam olarak
yazdığımızda iki ayrı cümle ortaya çıkar:
Sen ayağını sıcak tut.
Sen başını serin tut.
Çok yeme, sıcak yeme, çiğ yeme.
Yukarıdaki cümlede özne ortak kullanılmıştır. Cümlede
hem öğe ortaklığı hem de anlam ortaklığı söz konusudur. Yukarıdaki sıralı cümleden üç cümle çıkar. "Sen" gizli öznesi ortaktır.
Sıralı cümleyi tam olarak yazdığımızda:
Sen çok yeme.
Sen sıcak yeme.
Sen çiğ yeme.
Her zaman derslerine zamanında çalışır, başarılı olur.
Cümle, bağımlı sıralı bir cümledir. Cümlede gizli özne (o) ile zarf
tümleci ortaktır. Cümlede hem öğe ortaklığı hem de anlam ortaklığı söz
konusudur. Bağımlı sıralı cümleyi tam olarak yazdığımızda:
O, her
zaman derslerine zamanında çalışır.
O, her
zaman başarılı olur.
Mustafa okulda derse girdi, dersi dinledi.
Cümle, bağımlı sıralı bir cümledir. Bağımlı sıralı cümlenin öznesi olan "Mustafa" ismi ortak kullanılmıştır. Yine "okulda" dolaylı tümleç görevindedir ve ortak
kullanılmıştır. Cümlede hem öğe ortaklığı hem de anlam ortaklığı söz konusudur.
Cümleleri tam olarak yazdığımızda:
Mustafa
okulda derse girdi.
Mustafa
okulda dersi dinledi.
Örnekler
O, eve;
Esra okula gitti. (Yüklem
ortaktır.)
Hasan evini
boyadı, temizledi. (Özne ve nesne ortaktır.)
Bıçağı eline aldı, sonra cebine koydu. (Özne ve belirtili nesne ortaktır.)
İlk kez İstanbul'a gittim, hayran kaldım. (Özne ve dolaylı
tümleç ortaktır.)
Kaymakam çalışkan
öğretmenlere belge verdi, teşekkür etti. (Özne ve dolaylı tümleç ortaktır.)
4. Bağlı Cümle
Aralarında çeşitli anlam
ilgileri bulunan cümlelerin bağlaçlarla birbirine bağlanmasına denir. Sıralı
cümlelerden en önemli farkı yüklemlerin birbirine bağlaçlarla bağlı olmasıdır.
Bağlı cümlelerde en çok kullanılan bağlaçlar ise: ama, yalnız, ve, veya, fakat,
ne… ne, hem… hem vb. bağlaçlardır. Bağlaçlar, cümlenin diğer öğelerini değil de yüklemleri
birbirine bağlarsa bağlı cümle olur. Birçok kaynak bağlı cümleyi sıralı
cümleler içerisinde değerlendirmektedir.
Örnek
Ders çalışmadı da
sınıfta kaldı.
Ya bu deveyi güdersin ya bu diyardan gidersin.
Ben onu çok seviyordum ama
o bunun farkında değildi.
Kitabını aldı ve
kütüphaneye doğru ilerlemeye başladı.
Ne ağlar kimse bana ne çalar kimse kapımı.
Ayrıca bakınız
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder