Edebiyat Okulu: Göktürk Yazıtları (Orhun Abideleri)

GÖKTÜRK YAZITLARI (ORHUN ABİDELERİ)

MS 720-735 yıllarına ait olan Göktürk Yazıtları (Orhun Abideleri) Türk dili ve tarihinin bilinen, edebi özelliği olan ilk ve en eski belgeleridir. "Ebedi, sonsuz taş" anlamına gelen "Bengü Taşlar" olarak da adlandırılır. Taşlar üzerine yazılarak bırakılmış eserlerdir. Göktürklerin ünlü hükümdarı Bilge Kağan döneminden kalma bu taşlar Kültigin, Bilge Kağan ve Tonyukuk adına dikilmişlerdir. Anıtların olduğu yerde sadece dikilitaşlar değil, yüzlerce heykel, balbal, taş yollar, su kanalları, kaplumbağa heykelleri ve sunak taşları da bulunmuştur. Hitabelerde Göktürklerin bağımsızlıkları için Çinlilerle yaptıkları savaşlar, savaşların sonunda devleti yeniden nasıl kurdukları anlatılır. Türk milletine seslenilerek birlik beraberlik içinde yaşamalarının öğütlendiği Göktürk Yazıtlarının (Orhun Abideleri) başlıca özellikleri şunlardır:

Göktürk Yazıtları, (Orhun Abideleri) Türkçenin bilinen en eski kaynağı ve ilk yazılı belgeleridir.
Abideler, Türk tarihi, Türk toplumunun yaşam biçimi ile ilgili bilgiler içerir.
Milli alfabemizdir yani Türkler tarafından bulunmuştur.
Göktürk Yazıtları'ndaki metinler yukarıdan aşağıya doğru yazılmış satırlar da sağdan sola doğru dizilmiştir.
Göktürk alfabesi, 38 harflidir. 25 sessiz, 4 sesli 9 da birleşik sesten oluşmuştur.
Sözcükleri ayırmada çoğunlukla iki nokta kullanılmıştır.
Göktürk Yazıtları, yabancı etkilerden uzak arı bir Türkçe ile yazılmıştır.
Anıtlarda; aliterasyonlar, benzetmeler, atasözleri ve deyimler gibi dikkat çekici bir edebi dil kullanılmıştır.
Taşların bir tarafı Çince, üç tarafı da Göktürk alfabesiyle yazılmıştır.
Göktürk Yazıtları (Orhun Abideleri) Doğu Göktürklerin tarihine ışık tutar.
Göktürk Yazıtları, Türk isminin geçtiği ilk Türkçe metin olma özelliği taşır.
Yazıtlar, öz eleştiri niteliğindedir.
Söylev, anı ve tarih türlerinin edebiyatımızdaki ilk örnekleri olmaları bakımından büyük önem taşırlar.
Göktürk Yazıtları, düzyazı şeklinde şiirsel bir anlatımla oluşturulmuşlardır.
Anıtlarda hem din hem de din dışı konular işlenmiştir.
Göktürk Yazıtları (Orhun Abideleri) "Türk" kelimesinin içerisinde geçtiği ilk metindir.
Bu belgeler, siyasetname türünün Türk edebiyatındaki ilk örnekleridir.
Göktürk Yazıtları, II. Göktürk devleti döneminde dikilmişse de yazıtlarda I. Göktürk devletinin tarihi anlatılır.
Orhun Nehri kıyısında Göktürklere ait dikili pek çok yazıt mevcutsa da bunlardan üçü önemlidir.
Kitabelerin yazarı Yollug Tigin'dir.
1893 yılında Danimarkalı Thomsen anıtlardaki yazıyı çözmüş, Alman bilgini Radloff, yazıtların çevirisini yaparak dünyaya tanıtmıştır.
Göktürk Yazıtları, günümüzde Moğolistan sınırları içerisinde yer alır.

Altı adet dikili taştan oluşan anıtlardan üçü oldukça önemlidir. Bunlar:

Tonyukuk Anıtı (MS 720-725): 731'de yazılıp dikilen ilk anıttır. Yazarı Bilge Tonyukuk'tur. Tarih ve anı özellikleri taşıyan Tonyukuk Anıtı'nda oldukça sade bir dil kullanılmıştır. Anıtlarda, daha çok Çinliler ile yapılan savaşlar, Türk milletinin Çin tutsaklığından kurtuluşu anlatılır. Bilge Tonyukuk'un savaşlardaki üstün yeteneğinin ön plana çıkarıldığı bu anıtta Bilge Tonyukuk, Göktürk devletinin politikasına nüfus eden bir devlet adamı olarak ön plana çıkar. Anlatımda çok fazla atasözünün yer alması da dikkat çekmektedir.

Kültigin Anıtı (MS 732): Yazarı Yollug Tigin'dir. Söylev özellikleri taşır. Kültigin Anıtı'nda bizzat Bilge Kağan'ın ağzından, o devrin tarihi, Kültigin'in kahramanlıkları, ölümü ve yas töreni anlatılır.

Bilge Kağan Anıtı (MS 735): Bilge Kağan öldükten sonra onun adına dikilmiştir. Yazarı Yolluğ Tigin'dir. Kültigin Anıtı ile hemen hemen aynı içerik ve türe sahiptir.

Göktürk Yazıtları (Orhun Abideleri) Örnekleri

Örnek 1

Türk milleti, tokluğun kıymetini bilmezsin. Acıksan tokluk düşünmezsin. Bir doysan açlığı düşünmezsin. Öyle olduğun için seni beslemiş olan kağanının sözünü almadan her yere gittin. Hep orda mahvoldun, yok edildin.

Örnek 2

Dokuz Oğuz beyleri, milleti! Bu sözümü iyice işit, adamakıllı dinle: Doğuda gün doğusuna, güneyde gün ortasına, batıda gün batısına, kuzeyde gece ortasına kadar, onun içindeki millet hep bana tabidir. Bunca milleti hep düzene soktum. O şimdi kötü değildir. Türk kağanı Ötüken ormanında otursa ilde sıkıntı yoktur. Doğuda Şantung ovasına kadar ordu sevk ettim, denize ulaşmama az kaldı. Güneyde Dokuz Ersine kadar ordu sevk ettim, Tibete ulaşmama az kaldı. Batıda İnci nehrini geçerek Demir kapıya kadar ordu sevk ettim. Kuzeyde Yır Bayırku yerine kadar ordu sevk ettim. Bunca yere kadar yürüttüm. Ötüken ormanından daha iyisi hiç yokmuş. İl tutacak yer Ötüken ormanı imiş.

Örnek 3

Eski Türkçe

üze kök teŋri asra yagız yer kılıntukda ekin ara kişi oglı kılınmış kişi oglınta üze eçüm apam bumın kagan iştemi kagan olurmış

Üze teŋri basmasar asra yir telinmeser Türk bodun iliŋin törüŋün kim artatı udaçı erti

Bunça törüg kazganıp inim Kül Tigin özi ança kergek boldı. Kaŋım kagan uçdukda inim Kül Tigin yiti yaşda kaltı

Türkiye Türkçesi

Üstte mavi gök altta yağız yer yaratıldığında, ikisinin arasında insanoğulları yaratılmış. İnsanoğullarının üzerine atalarım dedelerim Bumin Hakan İstemi Hakan tahta oturmuş.

Üstte gök basmasa altta yer delinmese Türk milleti, ilini, töreni kim bozabilecekti?

Bunca töreyi kazanıp küçük kardeşim Kül Tigin kendisi öylece vefat etti. Babam kağan uçtuğunda küçük kardeşim Kül Tigin yedi yaşında kaldı.

Göktürk Yazıtları (Orhun Abideleri) ile İlgili Görseller