Edebiyat Okulu: Zamir (Adıl)

ZAMİR (ADIL)

İsim olmadıkları hâlde isimlerin yerini tutan sözcüklere zamir (adıl) denir. Zamirler, isim soylu sözcükler içerisinde değerlendirilir. İsimlerin yerini geçici olarak tutarlar. Zamirler sözcük ve ek durumunda olanlar olmak üzere ikiye ayrılır.

A. Sözcük Biçimindeki Zamirler

1. Kişi Zamirleri

2. İşaret Zamirleri

3. Belgisiz Zamirler

4. Soru Zamirleri

B. Ek Biçimindeki Zamirler

1. İyelik Zamirleri

2. İlgi Zamirleri

A. Sözcük Biçimindeki Zamirler

1. Kişi (Şahıs) Zamirleri

Sadece insan isimlerinin yerini tutan zamirlerdir. Sözü söyleyenle diğerlerini ayırmada kullanılır. Üç tekil, üç de çoğul olmak üzere altı şahıs zamiri vardır. Bunlara kişi zamiri de denir.

Bu zamirler;

1. tekil kişi → ben
2. tekil kişi → sen
3. tekil kişi → o

1. çoğul kişi → biz
2. çoğul kişi → siz
3. çoğul kişi → onlar

Örnek

Ben, Mustafa ile akşam orada görüştük.

Sen, bu konuda niçin beni anlamak istemiyorsun?

Yeşillikler içerisinde bulacağım seni bir gün.

O, en sevdiğim arkadaşımdı.

Biz, hiçbir zaman başkalarını anlamakta zorluk çekmemeliyiz.

Biz, her gece uğultularını dinlerdik rüzgârların.

Bu konuda doğru olanı sadece siz yapıyorsunuz.

Onlar, bizi anlamamakta ısrar ediyorlardı.

Sana dar gelmeyecek makberi kimler kazsın?

Kişi (Şahıs) Zamirleri ile İlgili Uyarılar

1. Türkçede "ben, sen" zamirleri adın yönelme ekini (-e hâl ekini) aldıklarında ses değişimi geçirirler.

Örnek

Ben-e (bana)

Sen-e (sana)

2. Zamirler, isim çekim eklerini alabilirler. Şahıs zamirleri karşımıza çekim eki almış şekliyle çıkabilir.

Örnek

Ben-den → benden

Sen-den → seni

O-(n)a → ondan

Biz-den → bizim

Siz-de → sizde

Onlar-ı → onları

3. Şahıs (kişi) zamirleri isim tamlaması kurabilir. Bu durumda şahıs (kişi) zamiri sadece tamlayan olabilir.

Örnek

Benim derdim dağlardan aşkındır.

Senin sözlerin benim için senettir.

Onun düşünceleri her zaman yolumuzu aydınlatacaktır.

Bizim dağlarımız her baharın çiçeklerle süslenir.

Sizin köyünüz geleneklerini devam ettiriyor olabilir.

Onların evleri her zamanki gibi oldukça sadeydi.

4. "O" ve "onlar" zamirleri şahısları dile getiriyorsa şahıs (kişi) zamiri, insan dışındaki bir varlığı, nesneyi dile getiriyorsa işaret zamiri olur.

Örnek

Onu bu millet asla unutmayacak. (şahıs zamiri)

Öğretmenimiz onu alıp cebine koydu. (işaret zamiri)

5. Şahıs zamirleri ile işaret sıfatlarının karıştırılmaması gerekir. İşaret sıfatlarından sonra mutlaka bir isim gelir ve sıfat tamlaması oluşturur. Şahıs zamirleri ise tek başlarına kullanılır.

Örnek

O, bu yörenin en saygın kişilerindendi. (şahıs zamiri)

O adaya bir gün gidip bir gece kalmayı düşünüyorum. (işaret sıfatı)

6. "Sen" yerine saygı ve nezaket amacıyla "siz" zamiri de kullanılır. Bu durumda özne-yüklem uygunluğuna dikkat edilir.

Örnek

Siz tek başınıza nasıl oraya gidebildiniz?

Not: Kişi (şahıs) zamirlerinin dışında adına dönüşlülük zamiri denilen "kendi" zamiri de bir kişi zamiridir. Dönüşlülük zamirinin asıl görevi pekiştirmedir. Dönüşlülük zamirinin bazı özellikleri aşağıda gösterilmiştir.

a. Kişi zamiriyle birlikte kullanıldığında kişi anlamını kuvvetlendirir ve pekiştirir.

Örnek

Bunu ben kendim yaptım.

Bunu sen kendin yazacaksın.

b. İsim tamlamalarında hem tamlayan hem de tamlanan olarak kullanılabilir.

Örnek

Adamın kendisi

c. İkileme oluşturur.

Örnek

Kendine kendine bir şeyler mırıldanıyor.

Kendi kendimizi asla beğenmemeliyiz.

d. "Kendi" (dönüşlülük) zamirinin şahıslara göre çekimi aşağıdaki gibidir:

I. tekil şahıs: kendi - m

II. tekil şahıs: kendi - n

III. tekil şahıs: kendi - si

I. çoğul şahıs: kendi - miz

II. çoğul şahıs: kendi - niz

III. çoğul şahıs: kendi - leri

Uyarı: Şahıs zamirleri hiçbir şekilde iyelik eki almaz.

2. İşaret (Gösterme) Zamirleri

İsimlerin yerini işaret yoluyla tutan zamirlerdir. Tekil ve çoğul olarak kullanılabilir. Başlıca işaret zamirleri: bu, şu, o, bunlar, şunlar, onlar, beriki, öteki, ötekiler, berikiler, ora, bura, şura… zamirleridir.

Örnek

O, artık paslanmış, kullanılmıyor.

O, dün bahçeye dikilmiş.

Bu, bize yapabileceğiniz en büyük kötülük sayılır.

Bu, en son aldığımız arabaydı.

Bunlar bize dedelerimizden kalma yadigarlardır.

Bunlar galiba bizim öğretmenimizin.

Şu, bir zamanlar bahçemizin en güzel çiçeğiydi.

Şu kiminse sonra gelip alsın.

Şunda şaşılacak ne var Allah aşkına?

Şunlar niçin çöpe atılmış.

Şunları da küçük çocuğum için alayım.

Onlar asla çöpe atılmayacak arkadaşlar.

Ötekisi daha pahalı olur bu mevsimde.

Beriki sanki biraz bayattı.

Bura en son kapanacak mekân olmalıdır.

Şura yaz kış böyle yeşildir.

Ora asla unutulmayacak kadar güzeldi.

Not: İşaret zamirleri varlıkların uzaklık-yakınlıklarını belirtmek için kullanılır.

Bu: Yakın için kullanılır.

Şu: Biraz uzakta olan için kullanılır.

O: En uzak için kullanılır.

Not: "O ve onlar" zamirleri hem işaret hem de kişi zamiri olarak kullanılabilir. Bu zamirler, insan adlarının yerine kullanılırsa şahıs, insan dışındaki varlık veya nesnelerin yerine kullanılırsa işaret zamiri olur. Ayrıca o zamiri aynı zamanda işaret sıfatı olarak da kullanılabilmektedir.

O, sabah size uğrayıp öyle bize gelecek. (şahıs zamiri)

Onlar, bizim geleceğimizin teminatıdır. (şahıs zamiri)

O, bugüne kadar aldığım en güzel defterdi. (işaret zamiri)

Onlar, her zaman çabuk bayatlar. (işaret zamiri)

O evde herkes yatmadan önce kitap okur. (işaret sıfatı)

O akşam hepimiz soluğu onlar da almıştık. (işaret sıfatı)

Not: "Bu, şu, o" sözcükleri ek almadan ve bir isimden önce kullanılırsa bu sözcükler zamir olmaktan çıkıp işaret sıfatı görevini üstlenir.

Örnek

Bu dünyadan herkes bir gün asli vatanına geri dönecektir. (işaret sıfatı)

Bu asla kabul etmeyeceğim bir durumdur. (işaret zamiri)

Şu yol direkt sizi istediğiniz yere götürecektir. (işaret sıfatı)

Not: "O" işaret zamiri özel isim yerine kullanılsa da küçük yazılır ve sonrasında gelen ekler kesme işaretiyle ayrılmaz.

Örnek

Kimse O'un Kurtuluş Savaşı'ndaki rolünü küçümseyemez. (yanlış)

Kimse onun Kurtuluş Savaşı'ndaki rolünü küçümseyemez. (doğru)

Not: İşaret zamirleri belirtili isim tamlamalarında hem "tamlayan" hem de "tamlanan" olarak kullanılabilir.

Örnek

Bunun derdi benimkinden aşkın. (tamlayan işaret zamiridir.)

Haylazlığın böylesi de çok az görülür. (tamlanan işaret zamiridir.)

Not: "Bu, şu, o, öteki, beriki" kelimeleri hem sıfat hem de işaret zamiri olarak kullanılabilir.

Örnek

Bu dünya kimseye baki kalmaz. (işaret sıfatı)

Bu, insanlığın ulaşabileceği en son makamdır. (işaret zamiri)

Şu okul okuma kültürü gelişmiş bir okuldur. (işaret sıfatı)

Şu, herkesin hayalini süsleyen arabadır. (işaret zamiri)

O sokakta artık Mustafa amca yaşamıyor. (işaret sıfatı)

O, serseri dünyaya sıkılan son kurşun olsun. (işaret zamiri)

Öteki dünya her şeyin ayan beyan olacağı bir yer olacaktır. (işaret sıfatı)

Öteki her zaman buradan geçer. (işaret zamiri)

Beriki adam bu mahallenin bütün sıkıntılarını göğüsler. (işaret sıfatı)

Beriki zaten hiç konuşmaya gelmiyor. (işaret zamiri)

3. Belgisiz Zamirler

İsimlerin yerini belli belirsiz, yaklaşık olarak tutan zamirlerdir. Bir yerde sayı yoksa belirsizlik vardır. Başlıca belgisiz zamirleri şunlardır: "Bazı, kimi, hepsi, çoğu, birkaçı, birçoğu, herkes, tümü, tamamı, biri, hiçbiri, falan, şey..."

Örnek

Her şey insanlık için yapılmalıdır.

Herkes ödevini yaparsa öğretmenimiz de mutlu olur.

Tümü geç kalmıştı bugün okuldaki derslerine.

İnsanların çoğu merhamet melekelerini kaybetmiş.

Bunu kim yaptı acaba?

Bu konuda kimse bizi anlamak istemiyordu.

Gençlerden birkaçı ağacın gölgesinde kitap okuyorlardı.

Biri sizi aramazsa siz yine de onu arayın.

Bu yıl hepsini askere alacaklar.

Kimi Hindu kimi yamyam kimi bilmem ne bela!

Tamamı bu konuda aynı düşüncelere sahipti.

Bazıları hayatın hep böyle olacağını farz ediyor.

Biri yer biri bakar; kıyamet ondan kopar.

Hiçbiri hayatından memnun değildi onun ülkesinde.

Bu yıl birçoğu bu sınava girebilecek.

Not: Belirsizlik bildiren sözcükler bir isimden önce gelirse ve o ismi etkilerse sıfat, bir ismin yerine gelirse bu sözcükler belgisiz zamir olur.

Örnek

Kimi insanlar balıkların çeşidini bilir, ben ayrılıkların. (belgisiz sıfat)

Kimi bu kadarını bile hazmedemiyor. (belgisiz zamir)

Çoğu öğretmen çocuklarla dünyalarını süsler. (belgisiz sıfat)

Çoğu bu konuda aynı düşünüyor. (belgisiz zamir)

Not: Belgisiz zamirler isim tamlamalarında hem "tamlayan" hem de "tamlanan" olabilir.

Örnek

Öğretmenlerin çoğu bu konularda kendilerini sorumlu hissediyorlar. (tamlanan)

Herkesin derdi hepimizi ilgilendirmelidir. (tamlayan)

4. Soru Zamirleri

Adların yerini soru yoluyla tutan zamirlerdir. "Ne, nerede, nereye, nereden, kim, kimi, hangisi, kaçı vb." sözcüklerle soru zamiri bulunur. Soru zamirini bulmak için soru zamiri sözcüğünün yer aldığı cümleyi soru cümlesinden normal cümleye çevirmek gerekir. Soru sözcüğünün yerine isim veya zamir getirilebilirse sözcük, soru zamiridir.

Örnek 1

Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda?

Soru cümlesini normal cümleye çevirdiğimizde; "Mustafa, bu cennet vatanın uğruna feda olur." şeklinde bir cümle karşımıza çıkar. "Kim?" sözcüğü yerine bir isim getirilebildiği için soru zamiridir.

Örnek 2

Osman sana dün bakkaldan ne aldı?

Soru cümlesini normal cümleye çevirdiğimizde; "Osman bana dün bakkaldan çikolata aldı." şeklinde bir cümle karşımıza çıkar. Yani soru zamiri olan "ne?" sözcüğü yerine "çikolata" sözcüğü gelebildiği için soru anlamı bir soru zamiri ile sağlanmıştır.

Örnek 3

Nerede yatar benim körpe kuzularım?

Soru cümlesini normal cümleye çevirdiğimizde; "Salonda yatar benim körpe kuzularım." şeklinde bir cümle karşımıza çıkar. Soru anlamını veren "nerede?" sözcüğü yerine "salonda" gelebildiği için cümledeki soru anlamı, soru zamiriyle sağlanmıştır.

Örnek 4

Arkadaşlar yarın akşam nereye gideceğiz?

Soru cümlesini normal cümleye çevirdiğimizde; "Arkadaşlar yarın akşam sinemaya gideceğiz." şeklinde bir cümle karşımıza çıkar. Soru anlamını sağlayan "nereye" sorusu yerine bir isim -sinemaya- gelebildiği için soru anlamı bir soru zamiriyle sağlanmıştır.

Örnek 5

Nereden buldun bunları Mustafa?

Soru cümlesini normal cümleye çevirdiğimizde; "Sokaktan buldum bunları Ahmet." şeklinde bir cümle karşımıza çıkar. Soru anlamını sağlayan "nereden?" sözcüğü yerine bir isim olan "sokaktan" sözcüğü gelebildiği için soru anlamı bir soru zamiriyle sağlanmıştır.

Örnek 6

Kimden kaptın bu sevdayı ey gönül?

Soru cümlesini normal cümleye çevirdiğimizde; "Yârdan kaptım bu sevdayı ey gönül." şeklinde bir cümle karşımıza çıkar. Soru anlamını sağlayan "kimden?" soru sözcüğü yerine bir isim olan "yâr" sözcüğü gelebildiğinden cümlede soru anlamı soru zamiriyle sağlanmıştır.

Örnek 7

Sana dar gelmeyecek makberi kimler kazsın?

Soru cümlesini normal cümleye çevirdiğimizde; "Bana dar gelmeyecek makberi İbrahim kazsın." şeklinde bir cümle karşımıza çıkar. Cümlede soru anlamını sağlayan "kimler" sözcüğü yerine bir isim getirilebildiğinden cümlede soru anlamı soru zamiri ile sağlanmıştır.

Uyarı: Bazı soru zamirleri aynı zamanda soru sıfatı ve soru zarfı olarak da kullanılır. Bir isimden önce gelip onunla ilgiliyse soru sıfatı; bir ismin yerini tutuyorsa soru zamiri, eylem ile ilgiliyse zarftır.

Örnek

Ne renk giyersin sen genellikle? (soru sıfatıdır çünkü "beyaz renk" cevabını verebiliriz.)

Ne dönüp duruyor havada kuşlar? (soru zarfıdır çünkü "niçin?" anlamında kullanılmıştır.)

Bizler bugüne kadar bu dersten ne öğrendik? (soru zamiridir çünkü bir isim ya da zamirin yerini tutmuştur.)

Not: Soru zamirleri belirtili isim tamlamalarında "tamlayan" veya "tamlanan" olarak kullanılabilir.

Örnek

Kimin çilesi daha kutsaldır acaba? (tamlayan soru zamiridir)

İnsanların kaçı vicdanının sesini dinliyor? (tamlanan soru zamiridir)

Şunların hangisi daha dayanıklıdır? (tamlanan soru zamiridir)

Neyin nesidir bunlar ey gönül? (tamlayan ve tamlanan soru zamiridir)

Uyarı: Soru zamirleri hâl eklerini alabilir.

Buraya nereden geldiniz?

Nereden gelip nereye gidiyoruz?

Burada kimi bekliyorsun?

Bu masa neden yapılmış? (tahtadan)

Not: Soru zamirleri bazı durumlarda cümleyi soru cümlesi yapmaz.

Örnek

Kim buraya gelmişse adam gibi ağırlamışız.

Ne alırsam bu bakkaldan bozuk çıkıyor.

Hangisi gelse de pişman olmaz.

B. Ek Biçimindeki Zamirler

1) İyelik Zamirleri

Geldikleri ad ve ad soylu sözcüklerin kime ait olduklarını belirten eklere denir. İsim tamlamalarındaki "tamlanan-iyelik" ekleridir. Türkçede başlıca iyelik ekleri şunlardır:

I. tekil şahıs iyelik eki -m

II. tekil şahıs iyelik eki -n

III. tekil şahıs iyelik eki -ı, -i, -u, -ü,

I. çoğul şahıs iyelik eki -mız

II. çoğul şahıs iyelik eki -nız

III. çoğul şahıs iyelik eki -ları, leri

Örnek

(benim) baba-m

(senin) baba-n

(onun) baba-sı

(bizim) baba-mız

(sizin) baba-nız

(onların) baba-ları

Uyarı: Tamlanan durumundaki sözcük eğer sesli harf ile bitmişse iyelik ekinden önce kaynaştırma ünsüzü gelir.

Örnek

(benim) ev (i)-m

(senin) ev (i)-n

(onun) ev-i

(bizim) ev (i)-miz

(sizin) ev (i)-niz

(onların) ev-leri

Uyarı: 3. tekil kişi iyelik eki olan "ı, i, u, ü" ekleri ile belirtme hâl eki olan "ı, i, u, ü" ekleri bazen karıştırılır. Buna dikkat etmek gerekir. İyelik ekleri tamlama kurduğu için sözcüğün başına "onun"," onların" zamirleri gelir. Hâl ekinde kesinlikle ilgili sözcüğün başına "onun", "onların" şahıs zamirleri gelmez.

Örnek

Evi her zaman erken terk eder. (hâl eki)

Cümlede geçen "evi" sözcüğünün önüne cümlenin anlamına dikkat ederek "onun/onların" şahıs zamirlerinden birini getiremiyoruz. Şöyle ki "Onun evi her zaman terk eder." şeklinde bir cümle karşımıza çıkar ki bu da dil bilgisi açısından yanlış bir cümledir. Tamlama ortaya çıkmadığı için sözcükteki "-i" sesi belirtme hâl ekidir.

Evi her zaman düzenlidir. (iyelik eki)

Cümlede geçen "evi" sözcüğünün önüne cümlenin anlamını esas alarak "onun/onların" şahıs zamirlerini getirdiğimizde bir isim tamlamasının oluştuğu görülür. Şöyle ki "Onun evi her zaman düzenlidir." cümlesi ortaya çıkar. Bu da dil bilgisi açısından doğru bir cümledir. "evi" sözcüğünde geçen "-i" sesi de iyelik ekidir.

Not: Aşağıdaki cümlelerde geçen ve koyu yazılan sözcükte yer alan ek de iyelik ekidir.

Örnek

Bir kez dilim yandı bu olaydan neyleyim. (benim dilim)

Gül bahçesi değil mi ki yüzün ey sevgili! (senin yüzün)

Gözü her zaman daha yükseklerdeydi. (onun yüzü)

Hayatımız hep boş işlerle geçer bu dünyada. (bizim hayatımız)

Gönlünüz ve bahtınız hep açık olsun. (sizin gönlünüz/sizin bahtınız)

Dertleri bizimle aynıydı sanki. (onların dertleri)

(…)

Ağacınız yapraklarla donanır (sizin ağacınız)

Taşlarınız bir birliğe inanır (sizin taşlarınız)

Hep çiçekler bağrınızda gönenir (sizin bağrınız)

Pınarınız çağlar akışır dağlar (sizin pınarınız)

(Karacaoğlan)

2) İlgi Zamiri (-ki)

Ek hâlinde olan bir zamirdir. Bir ismin ya da isim tamlamalarında tamlananın yerini tutan "-ki" zamiridir. Tamlayan ekinin üzerine gelir. Kendisinden önceki kelimeye bitişik yazılır. Büyük ve küçük ünlü uyumuna uymayan ilgi zamirinin sadece "-ki" şekli vardır.

Örnek

Benim derdim seninkinden büyüktür. (senin derdin)

Furkan'ın defteri yeni, Mustafa'nınki eskidir. (Mustafa'nın defteri)

Bizim arabamız yıkanmış onunki yıkanmamış. (onun arabası)

Sizinkinden daha güzel bir ev daha görmedim. (sizin eviniz)

Sizin çocuğunuz ortaokulda bizimki daha ana sınıfında okuyor. (bizim çocuğumuz)

Not: Türkçede ilgi zamiri dışında iki "ki" eki daha vardır.

1. Bağlaç olan "ki"

2. Yapım eki olan "ki"

1. "ki" Bağlacı

Sözcükten her zaman ayrı yazılır. Büyük ve küçük ünlü uyumuna uymaz. Sadece "ki"şekli vardır.

Örnek

Çok fazla kitap okumalısın ki sınavda başarılı olasın.

Çiğ yemedim ki karnım ağrısın.

2. "-ki" Yapım Eki

İsimlere gelerek çeşitli sıfatlar türeten ektir. Zaman anlamı veren kelimelerin her zaman sonuna doğrudan; yer bildiren sıfatlar türetmede ise "-de" hâl ekiyle kullanılıp ondan sonra gelir.

Örnek

Dünkü toplantı çok verimli geçmiş.

Bugünkü derste sıfatları işleyeceğiz.

Evdeki hesap çarşıdaki hesaba uymaz bazen.

Duvardaki saat odaya çok güzel yakışmıştı.

Eldeki yara geçer dildeki yara geçmez.

YAPILARI BAKIMINDAN ZAMİRLER

1. Basit Zamirler: Yapım eki almayıp kök hâlinde bulunan zamirlerdir. Basit zamirler çekim eki alabilir.

Örnek

Ben, sen, o, biz, siz, onlar, bu, şu, o, bunlar, şunlar, onlar, hepsi, çoğu, hangisi, kaçı, bazısı, birisi vb.

2. Birleşik Zamirler: Birden fazla kelimenin bir araya gelerek oluşturduğu zamirlerdir.

Örnek