Edebiyat Okulu: İsim (Ad)

Ad (İsim)

Varlıkları, durumları, duyguları tanıtan canlı veya cansız bütün varlıkları karşılayan kelimeler isim (ad) olarak adlandırılır.
İsimler (adlar), şu şekillerde incelenir:

A. Varlıklara Verilişlerine Göre İsimler

1. Özel İsim

2. Cins İsmi

B. Varlıkların Sayılarına Göre İsimler

1. Tekil İsim

2. Çoğul İsim

3. Topluluk İsmi

C. Varlıkların Oluşlarına Göre İsimler

1. Somut İsim

2. Soyut İsim

3. Eylem İsmi

D. Yapılarına Göre İsimler

1. Basit İsim

2. Türemiş İsim

3. Birleşik İsim

İsimlerde Küçültme

I. VARLIKLARIN VERİLİŞİNE GÖRE İSİMLER (ADLAR)

A. Özel İsimler (Adlar)

Tek bir şeyi karşılayan, tek olan, tam bir benzeri olmayan varlıkları karşılayan isimlerdir. Başlıca özel isimler şunlardır:

Kişi adları ve soyadları

Yunus Emre, Dadaloğlu, Karacaoğlan

Takma adlar

Deli Ozan (Faruk Nafiz Çamlıbel), Ahmet Agâh (Yahya Kemal Beyatlı)

Kişi adlarından önce ve sonra gelen unvanlar, saygı sözleri, rütbe adları

Avukat Hasan Bey, Betül Hanım, Mareşal Fevzi Çakmak, Mimar Sinan, Dede Korkut, Genç Osman, Deli Petro

Hayvanlara verilen lakaplar

Her zamanki gibi Boncuk yine sevimliydi.

Pamuk oldukça uykusuz görünüyordu.

Bu sabah da Fino direğin yanında sağı solu kolluyordu.

Millet, boy, oymak adları

Bunu bir Türk yapamaz demişti.

Orta Asya Kazak ve Kırgız biri için farklı bir anlam taşır.

Dil ve lehçe adları

Belki de bu sitede Türkçenin inceliklerine vakıf olacaksınız.

Devlet adları

Kimse Suriye ve Irak'ta küçük hesaplar peşine düşmemelidir.

Din ve mezhep adları

Bu coğrafyada Müslümanlık hep hâkim olmuştur.

Bizler Hanefilik mezhebinin derinliğini kavrayamadık.

Din ve mezhep adlarının mensuplarını bildiren adlar

Her Müslüman örnek bir kişi olmak zorundadır.

İmam, Hanefi olanları dikkatli olmaları hususunda özellikle uyardı.

Din ve mitoloji ile ilgili özel adlar

Bu zor zamanlarında Allah yardımcıları olsun.

Üzüntülüydü çünkü Cebrail bugün vahyi kesmişti.

Onlar için Kibele çok çok önemliydi.

Gezegen ve yıldız adları

Ay, güneş ve dünya sözcükleri astronomi terimi olarak kullanıldığında özel isim olur. Diğer durumlarda özel isim olmaktan çıkar.

Mustafa, Halley'i farklı bir gök cismi olarak biliyordum, diyordu.

O derste Dünya'nın hareketlerini bir türlü anlamıyordu.

Bazen Ay'ın farklı biçimlere girmesi kişilerde heyecan uyandırır.

Türkiye, ilk kez böyle bir Güneş tutulmasına tanık oldu.

Uzay bilimciler için Neptün ve Plüton birer soru işareti değildir.

Kıta, deniz, okyanus, bölge, şehir, ilçe, semt, mahalle, meydan, bulvar, cadde, sokak, park, dağ, deniz, göl, tepe, yayla, ırmak, ova, boğaz, kanal, geçit adları

Küresel ısınma toplantısı Afrika'da yapılacak.

İran, Hazar Denizi'nde büyük bir medeniyet kurmuş.

O havada Manş Denizi mükemmel görünüyordu.

Büyük Okyanus ile Atlas Okyanusu arasında önemli bir mesafe vardır.

Asya ve Avrupa'nın kesişme noktası Türkiye'dir.

Bu kışı Doğu Anadolu şiddetli geçirdi.

Emekli olunca Sakarya'ya yerleşeceğim.

Ahmet Ali Paşa Mahallesi'nde ikamet etmekteydi.

Herkes Zafer Meydanı önünde bekliyordu.

İlk arabalar Turgut Özal Bulvarı'ndan geçmek zorunda kaldı.

Çalışanlar, Cemal Nadir Sokağı ile temizliğe başladılar.

Gelenler en çok Antalya Milli Parkı'nı beğenmişler.

Türkiye’nin en uzun caddesi İskele Caddesi'dir.

Ankara Güniz Sokak ismini bir daha hatırladı.

Şaire adeta ilham olmuştu Ağrı Dağı.

Gezide herkes Everest Tepesi'ni merak ediyordu.

Bu yıl da Marmara Denizi'nde yüzeceğiz.

Bir hatırası kalmaz mı Van Gölü'nde feribotla Tatvan'a gitmenin.

Unutma, Murat Nehri'nde balık tuttuğumuz günleri.

Lalelerle süslendiğinde bir başka olur haziranda Muş Ovası.

Toplantıda Türkiye, Asya ülkelerine ev sahipliği yapacak.

Ünlü padişahın Süveyş Kanalı ile ilgili projesini bazı kişiler maalesef anlayamadı.

Seyyahlar için Panama Geçidi ayrı bir heyecana sebep olur.

En duygusal anlarını kamyonu Zigana Geçidi'ni geçince yaşardı.

Konya Ovası'nın bittiği yerde Çukurova başlar.

Yeşilırmak ve Kızılırmak bir gün Fırat Nehri ile beslenecek.

İstanbul'un Asya Yakası, Avrupa Yakası'ndan daha sakindir.

İstanbul Boğazı hep emsalsiz olarak kalacak.

Mülteciler için Ege Denizi önemli geçiş yeridir.

İlkbaharın Erciyes Dağı bir başka şenlenir.

Saray, köşk, han, kale, köprü, kule, anıt, müze vb. yapı adları

Dolmabahçe Sarayı, Çankaya Köşkü, Rüstem Paşa Hanı, Ankara Kalesi, Mostar Köprüsü, Mevlana Müzesi, Sümela Manastırı, Boğaziçi Kulesi, Zafer Abidesi, Bilge Kağan Anıtı

Kurum, kuruluş ve kurul adları

Türkiye Büyük Millet Meclisi çalışmasını tamamlayarak tatile girdi.

Türk Dil Kurumu bu konularda en güvenilir kaynaktır.

Konuyu en son Anayasa Mahkemesi karara bağlayacak.

Gazi Üniversitesi onun hayatında bir dönüm noktası olmuştur.

Yeşilay Derneği çalışanları dövizleriyle yine sahadalar.

Bakanlar Kurulu bu kez farklı bir konuyu karara bağlayacak.

Din Öğretimi Genel Müdürlüğü yarışmalara çok önem verir.

Kanun, tüzük, yönetmelik, yönerge, genelge adları

Çıraklık ve Mesleki Eğitim Kanunu,

Türk Bayrağı Tüzüğü,

Ortaöğretim Kurumları Yönetmeliği

Kitap, dergi, gazete ve sanat eserlerinin (tablo, heykel, beste vb.) adları

En beğendiği eser, Kendi Gök Kubbemiz idi.

Akif Safahat ile ününü her tarafa yayar.

O haberi de Resmi Gazete sayesinde öğrenmişti.

Türk Edebiyatı dergisinde birçok yazım çıkacak.

Kütüphanesinde Sabah, Türkiye, Milliyet, Hürriyet gazetelerini sürekli bulundurur.

Kaplumbağa Terbiyecisi, Osman Hamdi Bey'in iki farklı versiyonunu çizdiği tablosudur.

Onuncu Yıl Marşı, Çamlıbel ve Çağlar tarafından yazılan ve 1933'te bestelenen marştır.

Ulusal, resmî ve dinî bayramlarla anma ve kutlama günlerinin adları

Cumhuriyet Bayramı, Ramazan Bayramı, Kurban Bayramı, Miraç Kandili, Öğretmenler Günü, Çanakkale Şehitlerini Anma Günü

Tarihî olay, çağ ve dönem adları

Kurtuluş Savaşı, Çanakkale Savaşı, Millî Mücadele, İlk Çağ, Lale Devri, Cahiliye Dönemi, Buzul Dönemi, Tanzimat Dönemi

Kurultay, bilgi şöleni, çalıştay, açık oturum vb. toplantıların adları

Uluslar Arası Türk Dili Kurultayı

Manas Bilgi Şöleni

Özel adlardan türetilen bazı adlar

Türkçe, Türkçü, Türkçülük, Türklük, İslamcı, Hristiyanlık, Yahudilik,

Ankaralı, Reşat Nuriler, Atatürkçülük

2. Cins İsim (Tür Adları)

Aynı türden varlıkları karşılayan isimlerdir. Türkçenin temel kavramlarını cins (tür) isimler oluşturur. Cins isimler tek nesne ile sınırlı değildir. Bazı tür adları cümledeki anlamıyla özel ad olabilir. Başlıca cins isimler şunlardır:

Baş, ayak, bel, kol, el, beyin, kalp, boyun göz, ağız

B. Varlıkların Sayılarına (Niceliğine) Göre İsimler

Üçe ayrılır.

Tekil Adlar

Tek bir varlığı karşılayan isimlere tekil ad denir. Kısacası çokluk eki olan "-ler, -lar" ekini almamış ve topluluk ismi olmamış sayısal anlamda tek olan adlardır.

Örnek

Ağaç, bulut, kitap, çocuk, dergi, gazete, mevsim

Çoğul Adlar (Çokluk Adları)

Sayıca birden çok varlığı karşılayan isimlerdir. Tür (cins) isimlere, "-ler, -lar" eki getirilerek isimler çoğul yapılır.

Örnek

Ağaçlar, kitaplar, mevsimler, çocuklar, kuşlar, evler

Topluluk Adları

Yapıca tekil olduğu hâlde, yani çoğul "-ler, -lar" ekini almadığı halde birden çok varlığı karşılayan adlara denir.

Örnek

Bu konuda asıl halk ne düşünüyor ona bakmak gerekir.

Bir millet kültürüyle diliyle tarih sahnesinden silinmez.

İlk toplantıda komisyon bunu karara bağlayacak.

Bu oyunla takım çok şey başaracaktır.

Kurul, bu sefer birkaç üye eksikle toplanacak.

III. Varlıkların Oluşuna (Maddelere) Göre Adlar (İsimler)

Somut Adlar (İsimler)

Beş duyu organımız ile (görme, işitme, dokunma, koklama, tatma) algıladığımız varlıklara somut ad denir. Herkesçe bilinen, hissedilen, görülen mevcutları kişiden kişiye değişmeyen varlıkları karşılayan sözcüklerdir.

Örnek

Görme duyusu: kitap, toprak, kırmızı, mavi, su, masa, ışık, çiçek, bulut…

Dokunma duyusu: rüzgâr, hava, sıcak, soğuk…

İşitme duyusu: ses, şarkı, türkü, patırtı, gürültü, hışırtı, horultu, takırtı…

Koklama duyusu: koku, parfüm…

Tatma duyusu: ekşi, tuzlu, tatlı, acılı, lezzetli, bitter (acımtırak)…

Soyut Adlar

Beş duyu organımız ile algılayamadığımız ama varlığına inandığımız varlıkları tanıtan adlara denir. Soyut isimler madde halinde bulunmaz. Ruh, akıl, inanç ve sezgiye dayanan isimlerdir. Soyut isimlerde his ve duygular en önemli unsurlardır.

Örnek

Adalet, anlayış, acımak, ruh, rüya, melek, merhamet, özlem, saygı, sevgi, sevinç, kaygı, keder, korku, kötülük, nezaket, şüphe

Eylem Adları

Eylem kök ve gövdelerinden "-iş, -me, -mek" ekleriyle türetilen adlara eylem adı denir. Eylem adları cümlede ismin yüklendiği bütün görevleri yüklenebilir.

Örnek

Okumak, her zorluğun anahtarıdır.

Herkes bir bekleyiş içindeymiş.

Bu inleyiş bir felaketin habercisi olabilir.

D. Yapılarına Göre İsimler

Basit İsim (Ad): Kök halinde bulunan yapım eki almamış dolayısıyla türememiş ve başka bir sözcükle birleşmemiş sözcüklere basit isim denir. Basit isimler, çekim eki alabilir.

Örnek 1

Evimizden

Türemiş isim

İsim veya fiil kök veya gövdelerine gelen yapım ekleriyle oluşturulan sözcüklere denir.

Örnek

Çocukluk, eczacılık, bilgelik, tuzluk, çöplük, batı, doğu, tartı, koku

Birleşik İsim

En az iki sözcüğün bir araya gelerek oluşturduğu yeni kavramlara birleşik isim denir. Birleşik isimler çeşitli şekillerde oluşabilir:

İsim Tamlaması Şeklinde Oluşan Birleşik İsimler

Örnek

Hanımeli: belirtisiz isim tamlaması

Ateşböcekleri: belirtisiz isim tamlaması

Sıfat Tamlaması Şeklinde Oluşan Birleşik İsimler

Örnek

Karadeniz: sıfat tamlaması

Akdeniz: sıfat tamlaması

Yenişehir: sıfat tamlaması

Birleşik Sıfat Şeklinde Oluşan Birleşik İsimler

Örnek

Birçok insan bu ayrıntılara dikkat etmez.

Birtakım kişiler ülkemizi karıştırmaya çalışıyor.

Bir İsimle Bir Fiilin Kaynaşması Sonucu Oluşan Birleşik İsimler