Şiirlerin dizelerindeki hece sayısının eşitliğine hece ölçüsü denir. Hece ölçüsünde dizelerdeki hece sayısı eşitliği esas alındığı için buna halk ozanları tarafından "parmak hesabı" ismi de yakıştırılmıştır.
Türkçenin yabancı etkilerden uzak olduğu ilk dönemde hece ölçüsü oldukça rağbet görmüştür. İslamiyet'ten Önceki Türk Edebiyatında ve Halk edebiyatında çok fazla kullanılan bir ölçüdür.
Hece ölçüsü için halk şiiri ölçüsü demek yanlış olmaz. Koşma ve türküler bize Halk edebiyatındaki hecenin gücünü göstermektedir.
Divan edebiyatında aruz ölçüsü saltanatını kurmuştur. Divan edebiyatı şairleri heceyi hor görmüşlerdir. Tanzimat Dönemi'nde yeniden heceye yöneliş söz konusudur.
Milli Edebiyat Dönemi'nde hece ölçüsü asıl ölçü olur. Ziya Gökalp, Ömer Seyfettin, Ali Canip Yöntem'in 1911'de çıkardıkları Genç Kalemler Dergisi'nde yaptıkları vurgu ve Beş Hececiler'in bu ölçüye bakışı hece ölçüsüne büyük ün kazandırmıştır.
Cumhuriyet
Dönemi'nde ilk başlarda ve 1940'lı yıllara kadar hece ölçüsü başarıyla
kullanılmışken sonraki tarihlerde hece ölçüsünün tahtını serbest ölçü
devralmıştır.
- Hece ölçüsünde temel
unsur bir şiirde ilk dize kaç heceden oluşmuşsa sonraki dize ya da
dizelerin de aynı sayıdaki heceden oluşmasıdır.
- Türk şiirinin milli
ölçüsüdür.
- Hece ölçüsünde bütün
heceler eş değerde olup kısa ve uzun heceler söz konusu değildir. Bu da
şiir yazmayı kolaylaştırmıştır.
- Türk şiirinde hecenin
en çok 7'li, 8'li ve 11'li kalıpları kullanılmıştır.
- Hece ölçüsünde
"hece sayısı" ve "durak" olmak üzere iki temel özellik
vardır.
Dizelerin içinde yer alan duraklama yerlerine durak denir. Başka bir ifadeyle
durak, şiirlerde ahengi arttırmak için dizelerin belli yerlerden ayrılmasıdır.
Durak, "durgulanma" olarak da bilinir. Kısacası:
- Duraklar sözcüğü
bölmez. Durak, şiirde vurgunun bir sonucudur.
- Durak, şiirin tümünde
bir iç ahenk sağlar.
- Durak, şiirler
okunurken okuyucunun nefes almasını sağlar.
- Bir şiirde genellikle
bütün dizelerde duraklar aynıdır.
- Hece ölçüsüyle
yazılmış şiirlerde şiirin her dizesinde farklı durakların olması o şiirin
duraksız olduğu anlamına gelir.
- Dizelerde durak
yapılan yerler (/) işaretiyle gösterilir.
- İkili, üçlü gibi az
heceden meydana gelen dizelerde durak olmaz. Yani bunlar sadece bir
duraklıdır. Durak da dizenin sonundadır.
- Bir şiirde ölçü aynı
kalmak şartıyla duraklar değişebilir. Yani bir şiirde farklı duraklar
kullanılabilir.
Şiirde Durak ile İlgili Örnekler
Örnek 1
Anonim
Açıklama: Bu şiirde iki durak söz konusudur. Durak, şiirde nefes alınan yer anlamına da gelir. Şiir, hece ölçüsünün "3+4" duraklarının 7'li kalıbıyla yazılmıştır.
Örnek 2
Açıklama: Şiirdeki dizeler iki duraktan oluşmuştur. İlk durak 4; ikinci durak da 3 heceden oluşmuştur. Yani şiir hece ölçüsünün "4+3" şeklindeki duraklarından oluşmuş olup 7'li kalıpla yazılmıştır.
Örnek 3
Yunus Emre
Açıklama: Yukarıdaki dörtlükte dizeler hece ölçüsünün sekizli kalıbıyla yazılmışlardır. Her bir dize iki duraktan oluşmuştur. Yani "4+4" duraklı 8'li kalıp söz konusudur.
Örnek 4
Aşağıdan / akar gelir / gemiler (4+4+3)
Açıklama: Yukarıdaki şiir 11'li hece kalıbıyla oluşmuştur. Kalıplar da üçer duraktır. Duraklar, "4+4+3" şeklindedir.
Örnek 5
Açıklama: Yukarıdaki
dörtlük 11'li hece ölçüsüyle yazılmıştır. Şiirde her bir dize üç duraktan
oluşmuştur. Bu da şiir okunurken nefes alınan yerlerden anlaşılmaktadır.
Kısacası "4+4+3" şeklindeki duraklar şiirin kalıbını
oluşturmuştur.
Örnek 1
Bir düşünsen yarıyı geçti ömrüm =11'li hece
Cahit Sıtkı Tarancı
Açıklama: Yukarıdaki şiir
hece ölçüsüyle yazıldığı halde dizelerde duraklar sabit değildir. Her bir
dizede durak farklı yerdedir. Bu tür şiirler duraksız kabul edilir.
Hece ölçüsünde şiirlerde dizelerin hece sayısına göre aldıkları özelliğe kalıp denir. Şiirlerdeki dizelerde kaç hece varsa o hece sayısı o şiirlerin kalıbını gösterir.
Hece ölçüsünde en çok yedili, sekizli ve on birli kalıplar kullanılmıştır. Bunların dışında yer alan hece kalıpları da söz konusudur. Kalıplarda şiirin (dizelerin) belirli yerlerde bölümlere ayrılmasına da "durak" veya "durgulanma" denir.
Maniler 7'li kalıpla, semai, varsağı, 8'li kalıpla yazılır. Koşma ve türkü ise
daha çok 11'li kalıpla yazılır. 14'lü kalıba da yer yer edebiyatımızın farklı
dönemlerinde rastlanılır. Bu kalıp daha çok son dönemdeki aydın sanatçılarımız
tarafından kullanılmıştır.
Örnekler
Yedili Kalıp
Örnek 1
Kuş kafese / girmiyor= 7'li hece
Buna aklım / ermiyor= 7'li hece
Hiç boşuna / ah çekme= 7'li hece
Annem beni / vermiyor= 7'li hece
Açıklama: Kalıp, şiirdeki
her bir dizedeki hece sayısıdır. Yukarıdaki dörtlükte de her bir dize 7'li
heceden yani kalıptan oluşmuştur.
Bağa girdim / üzüm yok = 7'li hece
Açıklama: Yukarıdaki mani
4+3 heceli olmak üzere iki duraktan oluşmuştur. Şiirin kalıbı ise 7'li hece
ölçüsüdür.
Örnek 3
Açıklama: Şiirdeki her
bir dizenin oluşturduğu hece sayısı bize şiirin kalıbını verir. Yukarıdaki dize
de 7'li kalıpla yazılmıştır.
Örnek 1
İncecikten / bir kar yağar = 8'li hece
Tozar Elif / Elif diye = 8'li hece
Deli gönül / abdal olmuş = 8'li hece
Gezer Elif / Elif diye = 8'li hece
Karacaoğlan
Açıklama: Yukarıdaki
dörtlükte iki durak söz konusu olup şiir, hecenin 8'li kalıbıyla yazılmıştır.
Gönül gurbet / ele çıkma = 8'li hece
Ya gelinir / ya gelinmez = 8'li hece
Her dilbere / meyil verme = 8'li hece
Ya sevilir / ya sevilmez = 8'li hece
Erzurumlu Emrah
Açıklama: Yukarıdaki
dörtlük, "4+4" duraklı 8'li kalıptan oluşan hece ölçüsüyle
yazılmıştır.
Örnek 3
Orda bir köy / var uzakta = 8'li hece
O köy bizim / köyümüzdür = 8'li hece
Gezmesek de / tozmasak da = 8'li hece
O köy bizim / köyümüzdür = 8'li hece
Ahmet Kutsi Tecer
Açıklama: Dörtlük
"4+4" duraklı, 8'li kalıptan oluşmuştur.
Örnek 1
Benden selam olsun / Bolu Beyi'ne =11'li hece
Çıkıp şu dağlara / yaslanmalıdır =11'li hece
Ok gıcırtısından / kalkan sesinden =11'li hece
Dağlar seda verip / seslenmelidir =11'li hece
Köroğlu
Açıklama: Dörtlük hecenin
11'li kalıbıyla yazılmıştır.
Örnek 2
Eğer benim /
ile gitmek / dilersen =11'li hece
Eğlen güzel / yaz olsun da / gidelim =11'li hece
Bizim iller / kıraçlıdır / açılmaz =11'li hece
Yollar çamur / kurusun da / gidelim =11'li hece
Karacaoğlan
Açıklama: Şiir, hece ölçüsünün 11'li kalıbıyla yazılmıştır.
On Dörtlü Kalıp
Örnek 1
Başka sanat bilmeyiz / karşımızda dururken =14'lü hece
Söylenmemiş bir masal / gibi Anadolu'muz =14'lü hece
Arkadaş, biz bu yolda / türküler tuttururken =14'lü hece
Sana uğurlar olsun / ayrılıyor yolumuz =14'lü hece
Faruk Nafiz Çamlıbel
Açıklama: Şiirdeki her bir dizedeki hece sayısına kalıp denir. Şiir, hece ölçüsünün 14'lü kalıbıyla yazılmıştır.
Her gölge yeryüzünde / bir ışığa mezardır, =14'lü hece
Faruk Nafiz Çamlıbel
Açıklama: Yukarıdaki şiir hece ölçüsünün 14'lü
kalıbıyla yazılmıştır.
Not: Bu kalıplar dışında çok az da olsa
farklı kalıplarla oluşmuş şiirler de vardır.
Beş Heceli Kalıp
Örnek
Tanrı buyurdu
(Ziya Gökalp)
Altı Heceli Ölçü
Örnek
Nedir zaman nedir,
Örnek
(Cahit Sıtkı Tarancı)
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder