Ağız, Şive, Lehçe Nedir? Aralarındaki Farklar


Ağız
Şive
Lehçe
Ağız Şive Lehçenin Farkları 

AĞIZ

Herhangi bir ülke sınırları içerisinde şehirden şehire kasabadan kasabaya hatta köyden köye değişebilen küçük farklılıklardır. Türkiye Türkçesi bir şive olduğundan Türkiye sınırları içerisinde birden fazla ağız örneği vardır. Ağızda bir ülkenin sınırları içerisine yoğunlaşmamız gerekir. Ağız, sadece söyleyişte farklıdır. Yazıya geçildiğinde ağızdaki söyleyiş özelliği tümden kaybolur. Roman, hikâye ve bilhassa tiyatroda kişiler konuşturulurken realiteyi yakalamak için "ağız"a başvurulur. Erzurum ağzı, Kastamonu ağzı, Konya ağzı, Tokat ağzı gibi. 


Anadolu'da Var Olan Ağızlardan Örnekler


Doğu-Güneydoğu Ağzı

Mişmiş: kayısı, zerdali

Yanır: yara


Tağa: pencere


Pisik: kedi


Ölülük: mezarlık


Küncü: susam


Ariş: asma



Batı Anadolu Ağzı

Burma: musluk

Bağa: guatr


Keşir: havuç


Göcen: tavşan yavrusu

 

Kuzey Anadolu Ağzı 

Teğin: sincap

Yal: hayvan yiyeceği

Kırtlamak: ısırmak

Eze: teyze

 

Orta Anadolu Ağzı

Enek: meyve çekirdeği

Filke: musluk

Cilis: iyice

Balak: tavşan yavrusu

Efenekli: aşırı titiz

 

Gaziantep Ağzı

Hanek: laf söz

Güccüg: küçük

Gene: yine

Çabıh: çabuk

Gette: git

Böyün: bu gün

Haradan: nereden

 

Aksaray Ağzı

Gaşşıh: kaşık

kaçıl: çekil

kiyat: kâğıt

peşgir: havlu

kölke: gölge

Kakışmak: kavga etmek

mayış: maaş 

kerme: tezek

firek: domates

ebe: nine

zerdeli: kaysı


Erzurum Ağzı

Uşah: çocuk

tanko: sosyetik

Zenne: kadın

Berf: kar

Cıstik: erkek ayakkabısı

Çangıl: zil

Dıldılık: ince elbise

Fırfırik: topaç


Adana Ağzı

Küncü: susam

Helke: su kabı

Mintan: gömlek

Evermek: evlendirmek

Guzlacı: hamile

Yel: rüzgâr

Gallep: güvercin

Çitil: yoğurt kabı


ŞİVE

Bilinen bir zaman diliminde ana dilden ayrılmış fazlaca ses ve şekil farkı olmayan kollara şive denir. Kazakça, Özbekçe, Azerice vb. Türkçenin şiveleridir. Türkiye sınırları içerisinde konuşulan Türkçe olan "Türkiye Türkçesi" de şiveye örnek verilebilir.

Türkçenin başlıca şivelerini şöyle sıralayabiliriz:

1. Türkiye Türkçesi

2. Azerice
3. Türkmence
4. Özbekçe
5. Gagavuzca
6. Uygurca
7. Kazakça
8. Tatarca
9. Kırgızca
10. Nogayca
11. Başkurtça
12. Karakalpakça…
 

Örnek

Oğuz'un Od Tapması (Azerbaycan Türkçesiyle)

Oğuz nesli Yer Xan Ana Xatun'la çox isti ölkeler gezdi. (Azeri Türkçesi)

Oğuz soyundan Yer Han, Ana Hatun'la çok sıcak ülkeler gezdi. (Türkiye Türkçesi)

 

Örnek

Yeni yılınız kutlu olsun: Türkiye Türkçesi

Yeni iliniz mübarek olsun: Azerice

Yangi yilingiz kutli bo'lsın: Özbekçe

Janga jılıngız kuttı bolsın: Kazakça

Yengi yılıngızğa mübarek bolsun: Uygurca

Yana yılınız men: Nogayca

Cangı cılıngız kuttu bolsun: Kırgızca

 

Azerice Şivesine Örnek

HEYDAR BABA'YA SELAM

Heyder Baba, ıldırımlar şakanda,

Seller, sular şakkıldayıb akanda,
Kızlar ona saf bağlayıb bakanda,
Selâm olsun şevkatize, elize,
Menim de bir adım gelsin dilize.
Heyder Baba, kehliklerin uçanda,
Göl dibinden dovşan kalkıb, kaçanda,
Bahçaların çiçeklenib açanda,
Bizden de bir mümkün olsa, yâd ele,
Açılmayan ürekleri şâd ele.

Şehriyar


Kırgız Şivesine Örnek

Ay carkırap baiınan,

Altını arbın, taiıgan,
Toonun görkemi Kırgız'da.
Kayberen çubap kıyadan,
Kıraandar uçup uyadan,
Zoonun görkemi Kırgız'da.
Bulagı tunuk möltüröp,
Özönü tereñ kürküröp,
Suunun görkemi Kırgız'da.
Aralga tolup salkındap,
Agarıp köldö carkıldap,

Aktan Tınıbekov

 
LEHÇE

Bir dilin bilinmeyen dönemlerinde o dilden ayrılmış koludur.  Lehçe, ilgili dilden ses, şekil ve kelime açısından çok büyük bir farklılığı içerir.  İki farklı lehçe neredeyse birbirini anlamaz hale gelmişlerdir. Sibirya'da yaşayan Yakut Türklerinin konuştuğu Yakutça ve Orta Volva bölgesinde yaşayan Çuvaş Türklerinin konuştuğu Çuvaşça Türkçenin iki lehçesidir. Türkçenin lehçeleri hakkında ilk bilgilere Kaşgarlı Mahmut'un "Divan-ı Lügati't Türk" eserinde rastlanır. 

Türkçenin Başlıca Lehçeleri:


Çuvaşça

Günümüzde yaklaşık 4 milyon insanın yaşadığı Çuvaş Özerk Cumhuriyeti'nde yaşayan Çuvaşların konuştuğu Türkçe lehçesidir. Türkiye Türkçesinden en uzak lehçedir. Anlaşılabilirlik açısından en zor olanıdır. Çuvaşça, Kiril alfabesiyle yazılan bir lehçedir. Günümüzde yaklaşık 60000 kişinin bu dili konuştuğu tahmin edilmektedir. Bulgarların eskiden kullandığı dilin de Çuvaşça olduğu bilinir.

 
Çuvaşça Lehçesinde Kişi Zamirleri

Ben: Epĕ (Эпĕ)

Sen: Esĕ (Эсĕ)

O: Văl (Вăл)

Biz: Epir (Эпир)

Siz: Esir (Эсир)

Onlar: Vĕsem (Вĕсем)

  

Çuvaşça Lehçesinde Atasözü Örnekleri

Amisne pıh ta hırne ıl (Annesine bak kızını al.)

Atil hirne şitmesir, atta hıvsa şikles mar (Dereyi görmeden paçayı sıvama.) 

Vatti şuk, latti şuk. (Sona kalan dona kalır.)

 
Yakutça

Günümüzde yaklaşık 350.000 bin kişinin konuştuğu ve Kiril alfabesiyle yazılan bir dildir. Doğu Sibirya'da Rusya'ya bağlı Yakut Özerk Cumhuriyeti'nde konuşulan bu lehçenin söz varlığında Moğolca unsurlar önemli bir yer tutar. 

Örnek

Yakutça / Türkiye Türkçesi

Aganı: ağayı

As: aş

Âs: aç

Atah: ayak

Bısah: bıçak

İkki: iki

Kıs: kış

Kis: kız

Ös: söz

Sıt: yat

Timir: demir

Uot: od

Üören: öğren

Dıl: dil

Toyon: erkek

But: bacak

Bas: baş

Kotun: hatun

Sıl: yıl

Sambır: yağmur

Kulgah: kulak

Uyaz: dudak

Burun: burun

Cöge: dost

 

Ağız, Şive, Lehçenin Farkı

Haritayı göz önünde canlandırarak konuyu daha iyi öğrenmiş olacağız. Ağız; bir ülkenin haritasıyla ilgilidir. Yani ülke sınırlarıyla ilgilidir. Erzurum ağzı, Gaziantep ağzı, Aksaray ağzı gibi. Ağız, sadece söyleyişte farklıdır. Yazıya geçirildiğinde bu özellik kaybolur. Şivede ise ülke sınırları dışına çıkılır. Ülkeler esas alınır. Ağızda şehirlere bakılırken şivede ülkelere bakılır. Lehçe ise dilden ses, şekil ve kelime olarak çok büyük bir farklılığı içerir. Türkçe için sadece iki lehçe söz konusuyken şive ve ağız da onlarca örnek söz konusudur. Kısacası:

Ağız sadece bir ülke içerisindeki şehirlerle ilgilidir. Farklılık sadece söyleyiştedir. Ağızdaki söyleyiş dilin temel yapısıyla ilgili değildir. Bütün iller birbirini anlayabilir. Şivede ilin yerini ülke alır. Çok temel farklılıklar söz konusu değildir. Şivenin lehçeden en önemli farkı, şivenin bilinen bir zaman diliminde dilden ayrılmış fazlaca ses ve şekil farkı olmayan kolları oluşturmasıdır. Bir Azeri rahatlıkla Türkiye Türkçesini anlayabilir. Lehçedeki ayrılma ise bilinmeyen bir zamanda olmuştur. Lehçede keskin farklılıklar söz konusudur. Türkçenin sadece iki lehçesi vardır. 


Mutlaka Okuyunuz

4 yorum: