HECE ÖLÇÜSÜ
Şiirlerin dizelerindeki hece sayısının eşitliğine hece ölçüsü denir. Hece ölçüsünde dizelerdeki hece sayısı eşitliği esas alındığı için buna halk ozanları tarafından "parmak hesabı" ismi de yakıştırılmıştır. Hece ölçüsünün başlıca özelliklerini şöyle sıralayabiliriz:
- Hece ölçüsünde temel unsur bir şiirde ilk dize kaç heceden oluşmuşsa sonraki dize ya da dizelerin de aynı sayıda heceden oluşmasıdır.
- Türk şiirinin milli ölçüsüdür.
- Hece ölçüsünde bütün heceler eş değerde olup kısa ve uzun heceler söz konusu değildir. Bu da hece ölçüsüyle şiir yazmayı kolaylaştırmıştır.
- Türk şiirinde hecenin en çok 7'li, 8'li ve 11'li kalıpları kullanılmıştır.
- Hece ölçüsünde "hece sayısı" ve "durak" olmak üzere iki temel özellik vardır.
- İslamiyet'ten Önceki Türk Edebiyatında ve Halk edebiyatında çok fazla kullanılan bir ölçüdür. Hece ölçüsü için halk şiiri ölçüsü demek yanlış olmaz. Koşma ve türküler bize Halk edebiyatındaki hecenin gücünü göstermektedir.
- Türkçenin yabancı etkilerden uzak olduğu ilk dönemde hece ölçüsü oldukça rağbet görmüştür.
- İslamiyet'in kabulünden sonraki edebiyatımızın bir kolu olan Divan edebiyatında aruz ölçüsü saltanatını kurmuştur. Divan edebiyatı şairleri heceyi hor görmüşlerdir.
- Tanzimat Dönemi'nde yeniden heceye yöneliş söz konusudur.
- Milli Edebiyat Dönemi'nde ise hece ölçüsü asıl ölçü olmuş aruz ölçüsü ise çok az kullanılmıştır. Ziya Gökalp, Ömer Seyfettin, Ali Canip Yöntem'in 1911'de çıkardıkları Genç Kalemler Dergisi'nde yaptıkları vurgu ve Beş Hececiler'in bu ölçüye bakışı hece ölçüsüne büyük ün kazandırmıştır.
- Cumhuriyet Dönemi'nde ilk başlarda ve 1940'lı yıllara kadar hece ölçüsü başarıyla kullanılmışken sonraki tarihlerde hece ölçüsünün tahtını serbest ölçü devralmıştır. Günümüzde de şiirler büyük çoğunlukla serbest ölçüyle yazılmaktadır.
Durak
Dizelerin içinde yer alan duraklama yerlerine durak denir. Başka bir ifadeyle durak, şiirlerde ahengi arttırmak için dizelerin belli yerlerden ayrılmasıdır. Durak, "durgulanma" olarak da bilinir. Kısacası:
- Duraklar sözcüğü bölmez. Durak, şiirde vurgunun bir sonucudur.
- Durak, şiirin tümünde bir iç ahenk sağlar.
- Durak, şiirler okunurken okuyucunun nefes almasını sağlar.
- Bir şiirde genellikle bütün dizelerde duraklar aynıdır.
- Hece ölçüsüyle yazılmış şiirlerde şiirin her dizesinde farklı durakların olması o şiirin duraksız olduğu anlamına gelir.
- Dizelerde durak yapılan yerler (/) işaretiyle gösterilir.
- İkili, üçlü gibi az heceden meydana gelen dizelerde durak olmaz. Yani bunlar sadece bir duraklıdır. Durak da dizenin sonundadır.
- Bir şiirde ölçü aynı kalmak şartıyla duraklar değişebilir. Yani bir şiirde farklı duraklar kullanılabilir.
Şiirde Durak ile İlgili Örnekler
Örnek 1
A benim / bahtı yârim (3+4)
Gönülde / tahtı yârim (3+4)
Yüzünde / göz izi var (3+4)
Sana kim / baktı yârim (3+4)
Anonim
Anonim
Açıklama: Bu şiirde iki durak söz konusudur. Durak, şiirde nefes alınan yer anlamına da gelir. Şiir, hece ölçüsünün "3+4" duraklarının 7'li kalıbıyla yazılmıştır.
Örnek 2
Dere boyu / saz olur (4+3)
Gül açılır / yaz olur (4+3)
Ben yârime / gül demem (4+3)
Gülün ömrü / az olur. (4+3)
Anonim
Açıklama: Şiirdeki dizeler iki
duraktan oluşmuştur. İlk durak 4; ikinci durak da 3 heceden oluşmuştur.
Yani şiir hece ölçüsünün "4+3" şeklindeki duraklarından oluşmuş olup 7'li kalıpla yazılmıştır.
Örnek 3
Ben yürürem / yâne yane (4+4)
Aşk boyadı / beni kane (4+4)
Ne âkilem / ne divane (4+4)
Gel gör beni / aşk neyledi (4+4)
Yunus Emre
Açıklama: Yukarıdaki dörtlükte dizeler aruz ölçüsünün sekizli kalıbıyla yazılmışlardır. Her bir dize iki duraktan oluşmuştur. Yani "4+4" duraklı 8'li kalıp söz konusudur.
Örnek 4
Aşağıdan / akar gelir / gemiler (4+4+3)
Yel vurdukça / inil inil
/ iniler (4+4+3)
Açıklama: Yukarıdaki şiir 11'li hece kalıbıyla oluşmuştur. Kalıplar da üçer duraktır. Duraklar, "4+4+3" şeklindedir.
Örnek 5
Çukurova / bayramlığın / giyerken, (4+4+3)
Çıplaklığın / üzerinden /
soyarken. (4+4+3)
Şubat ayı / kış yelini /
kovarken, (4+4+3)
Cennet demek / sana
yakışır / dağlar. (4+4+3)
Açıklama: Yukarıdaki dörtlük 11'li hece ölçüsüyle yazılmıştır. Şiirde her bir dize üç duraktan oluşmuştur. Bu da şiir okunurken nefes alınan yerlerden anlaşılmaktadır. Kısacası "4+4+3" şeklindeki duraklar şiirin kalıbını oluşturmuştur.
Duraksız Şiir
Örnek 1
Bir düşünsen, yarıyı geçti ömrüm =11'li hece
Bir düşünsen, yarıyı geçti ömrüm =11'li hece
Gençlik böyledir işte,
gelir gider; =11'li hece
Ve kırılır sonra kolun
kanadın; =11'li hece
Koşarsın pencereden
pencereye =11'li hece
Cahit Sıtkı Tarancı
Açıklama: Yukarıdaki şiir hece ölçüsüyle yazıldığı halde dizelerde duraklar sabit değildir. Her bir dizede durak farklı yerdedir. Bu tür şiirler duraksız kabul edilir.
Kalıp
Hece ölçüsünde şiirlerde dizelerin hece sayısına göre aldıkları özelliğe kalıp denir. Şiirlerdeki dizelerde kaç hece varsa o hece sayısı o şiirlerin kalıbını gösterir. Hece ölçüsünde en çok yedili, sekizli ve on birli kalıplar kullanılmıştır. Bunların dışında yer alan hece kalıpları da söz konusudur. Kalıplarda şiirin (dizelerin) belirli yerlerde bölümlere ayrılmasına da "durak" veya "durgulanma" denir.
Maniler 7'li kalıpla, semai, varsağı, 8'li kalıpla yazılır. Koşma ve türkü ise daha çok 11'li kalıpla yazılır. 14'lü kalıba da yer yer edebiyatımızın farklı dönemlerinde rastlanılır. Bu kalıp daha çok son dönemdeki aydın sanatçılarımız tarafından kullanılmıştır.
Örnekler
Yedili Kalıp Örnek 1 Kuş kafese / girmiyor= 7'li hece Buna aklım / ermiyor= 7'li hece Hiç boşuna / ah çekme= 7'li hece Annem beni / vermiyor= 7'li hece Açıklama: Kalıp, şiirdeki her bir dizedeki hece sayısıdır. Yukarıdaki dörtlükte de her bir dize 7'li heceden yani kalıptan oluşmuştur. Örnek 2 Bağa girdim / üzüm yok= 7'li hece
El yârinde / gözüm yok = 7'li
hece
Ben yârimi / küstürdüm = 7'li
hece
Barışmaya / yüzüm yok = 7'li
hece
Açıklama: Yukarıdaki mani 4+3 heceli olmak üzere iki duraktan oluşmuştur. Şiirin kalıbı ise 7'li hece ölçüsüdür. Örnek 3 Bahçelerde / saz olur = 7'li hece
Gül açılır / yaz olur =
7'li hece
Ben yârime / gül demem =
7'li hece
Gülün ömrü / az olur =
7'li hece
Açıklama: Şiirdeki her bir dizenin oluşturduğu hece sayısı bize şiirin kalıbını verir. Yukarıdaki dize de 7'li kalıpla yazılmıştır.
Sekizli Kalıp
Örnek 1 İncecikten / bir kar yağar = 8'li hece Tozar Elif / Elif diye = 8'li hece Deli gönül / abdal olmuş = 8'li hece Gezer Elif / Elif diye = 8'li hece Karacaoğlan Açıklama: Yukarıdaki dörtlükte iki durak söz konusu olup şiir, hecenin 8'li kalıbıyla yazılmıştır. Örnek 2 Gönül gurbet / ele çıkma = 8'li hece Ya gelinir / ya gelinmez = 8'li hece Her dilbere / meyil verme = 8'li hece Ya sevilir / ya sevilmez = 8'li hece Erzurumlu Emrah Açıklama: Yukarıdaki dörtlük, "4+4" duraklı 8'li kalıptan oluşan hece ölçüsüyle yazılmıştır. Örnek 3 Orda bir köy / var uzakta = 8'li hece O köy bizim / köyümüzdür = 8'li hece Gezmesek de / tozmasak da = 8'li hece O köy bizim / köyümüzdür = 8'li hece Ahmet Kutsi Tecer Açıklama: Dörtlük "4+4" duraklı, 8'li kalıptan oluşmuştur.
On birli Kalıp
Örnek 1 Benden selam olsun / Bolu Beyi'ne =11'li hece Çıkıp şu dağlara / yaslanmalıdır =11'li hece Ok gıcırtısından / kalkan sesinden =11'li hece Dağlar seda verip / seslenmelidir =11'li hece Köroğlu Açıklama: Dörtlük hecenin 11'li kalıbıyla yazılmıştır. Örnek 2
Eğer
benim / ile gitmek / dilersen =11'li hece
Eğlen güzel / yaz olsun da / gidelim =11'li hece Bizim iller / kıraçlıdır / açılmaz =11'li hece Yollar çamur / kurusun da / gidelim =11'li hece Karacaoğlan Açıklama: Şiir hece ölçüsünün 11'li kalıbıyla yazılmıştır. On Dörtlü Kalıp Örnek 1 Başka sanat bilmeyiz / karşımızda dururken =14'lü hece Söylenmemiş bir masal / gibi Anadolu'muz =14'lü hece Arkadaş, biz bu yolda/ türküler tuttururken =14'lü hece Sana uğurlar olsun / ayrılıyor yolumuz =14'lü hece Faruk Nafiz Çamlıbel Açıklama: Şiirdeki her bir dizedeki hece sayısına kalıp denir. Şiir, hece ölçüsünün 14'lü kalıbıyla yazılmıştır.
Örnek 2
Her gölge yeryüzünde / bir ışığa mezardır, =14'lü hece
Bilmem ki sönmez ateş / hangi
dünyada vardır? =14'lü hece
Faruk Nafiz Çamlıbel Açıklama: Yukarıdaki şiir hece ölçüsünün 14'lü kalıbıyla yazılmıştır. |
Not: Bu kalıplar dışında çok az da olsa farklı kalıplarla oluşmuş şiirler de vardır.
Beş Heceli Kalıp
Örnek
Tanrı buyurdu
Sessiz duyurdu,
Sancakla geldik
Aldık bu yurdu
(Ziya Gökalp)
Altı Heceli Ölçü
Örnek
Nedir zaman nedir,
Bir su mu, bir Muş mu?
Nedir zaman nedir,
İniş mi, yokuş mu?
Dokuz Heceli Ölçü
Örnek
Gün çekildi pencerelerden
Aynalar baştanbaşa tenha.
Ses gelmez oldu bahçelerden
Gökyüzü döndü siyaha.
(Cahit Sıtkı Tarancı)
Ayrıca bakınız
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder