Edebiyat Okulu: Hece Ölçüsü

HECE ÖLÇÜSÜ

Şiirlerin dizelerindeki hece sayısının eşitliğine hece ölçüsü denir. Hece ölçüsünde dizelerdeki hece sayısı eşitliği esas alındığı için buna halk ozanları tarafından "parmak hesabı" ismi de yakıştırılmıştır.

Türkçenin yabancı etkilerden uzak olduğu ilk dönemde hece ölçüsü oldukça rağbet görmüştür. İslamiyet'ten Önceki Türk Edebiyatında ve Halk edebiyatında çok fazla kullanılan bir ölçüdür. Hece ölçüsü için halk şiiri ölçüsü demek yanlış olmaz. Koşma ve türküler bize Halk edebiyatındaki hecenin gücünü göstermektedir. Divan edebiyatında aruz ölçüsü saltanatını kurmuştur. Divan edebiyatı şairleri heceyi hor görmüşlerdir. Tanzimat Dönemi'nde yeniden heceye yöneliş söz konusudur.

Milli Edebiyat Dönemi'nde hece ölçüsü asıl ölçü olur. Ziya Gökalp, Ömer Seyfettin, Ali Canip Yöntem'in 1911'de çıkardıkları Genç Kalemler Dergisi'nde yaptıkları vurgu ve Beş Hececiler'in bu ölçüye bakışı hece ölçüsüne büyük ün kazandırmıştır. Cumhuriyet Dönemi'nde ilk başlarda ve 1940'lı yıllara kadar hece ölçüsü başarıyla kullanılmışken sonraki tarihlerde hece ölçüsünün tahtını serbest ölçü devralmıştır.

Hece ölçüsünün başlıca özelliklerini şöyle sıralayabiliriz:

Hece ölçüsünde temel unsur bir şiirde ilk dize kaç heceden oluşmuşsa sonraki dize ya da dizelerin de aynı sayıdaki heceden oluşmasıdır.
Türk şiirinin milli ölçüsüdür.
Hece ölçüsünde bütün heceler eş değerde olup kısa ve uzun heceler söz konusu değildir. Bu da şiir yazmayı kolaylaştırmıştır.
Türk şiirinde hecenin en çok 7'li, 8'li ve 11'li kalıpları kullanılmıştır.
Hece ölçüsünde "hece sayısı" ve "durak" olmak üzere iki temel özellik vardır.

Durak

Dizelerin içinde yer alan duraklama yerlerine durak denir. Başka bir ifadeyle durak, şiirlerde ahengi arttırmak için dizelerin belli yerlerden ayrılmasıdır. Durak, "durgulanma" olarak da bilinir. Kısacası:

Duraklar sözcüğü bölmez. Durak, şiirde vurgunun bir sonucudur.
Durak, şiirin tümünde bir iç ahenk sağlar.
Durak, şiirler okunurken okuyucunun nefes almasını sağlar.
Bir şiirde genellikle bütün dizelerde duraklar aynıdır.
Hece ölçüsüyle yazılmış şiirlerde şiirin her dizesinde farklı durakların olması o şiirin duraksız olduğu anlamına gelir.
Dizelerde durak yapılan yerler (/) işaretiyle gösterilir.
İkili, üçlü gibi az heceden meydana gelen dizelerde durak olmaz. Yani bunlar sadece bir duraklıdır. Durak da dizenin sonundadır.
Bir şiirde ölçü aynı kalmak şartıyla duraklar değişebilir. Yani bir şiirde farklı duraklar kullanılabilir.

Şiirde Durak ile İlgili Örnekler

Örnek 1

A benim / bahtı yârim (3+4)

Gönülde / tahtı yârim (3+4)

Yüzünde / göz izi var (3+4)

Sana kim / baktı yârim (3+4)

Anonim

Açıklama: Bu şiirde iki durak söz konusudur. Durak, şiirde nefes alınan yer anlamına da gelir. Şiir, hece ölçüsünün "3+4" duraklarının 7'li kalıbıyla yazılmıştır.

Örnek 2

Dere boyu / saz olur (4+3)

Gül açılır / yaz olur (4+3)

Ben yârime / gül demem (4+3)

Gülün ömrü / az olur. (4+3)

Anonim

Açıklama: Şiirdeki dizeler iki duraktan oluşmuştur. İlk durak 4; ikinci durak da 3 heceden oluşmuştur. Yani şiir hece ölçüsünün "4+3" şeklindeki duraklarından oluşmuş olup 7'li kalıpla yazılmıştır.

Örnek 3

Ben yürürem / yâne yane (4+4)

Aşk boyadı / beni kane (4+4)

Ne âkilem / ne divane (4+4)

Gel gör beni / aşk neyledi (4+4)

Yunus Emre

Açıklama: Yukarıdaki dörtlükte dizeler hece ölçüsünün sekizli kalıbıyla yazılmışlardır. Her bir dize iki duraktan oluşmuştur. Yani "4+4" duraklı 8'li kalıp söz konusudur.

Örnek 4

Aşağıdan / akar gelir / gemiler (4+4+3)

Yel vurdukça / inil inil / iniler (4+4+3)

Açıklama: Yukarıdaki şiir 11'li hece kalıbıyla oluşmuştur. Kalıplar da üçer duraktır. Duraklar, "4+4+3" şeklindedir.

Örnek 5

Çukurova / bayramlığın / giyerken, (4+4+3)

Çıplaklığın / üzerinden / soyarken. (4+4+3)

Şubat ayı / kış yelini / kovarken, (4+4+3)

Cennet demek / sana yakışır / dağlar. (4+4+3)

Açıklama: Yukarıdaki dörtlük 11'li hece ölçüsüyle yazılmıştır. Şiirde her bir dize üç duraktan oluşmuştur. Bu da şiir okunurken nefes alınan yerlerden anlaşılmaktadır. Kısacası "4+4+3" şeklindeki duraklar şiirin kalıbını oluşturmuştur.

Duraksız Şiir

Örnek 1

Bir düşünsen yarıyı geçti ömrüm =11'li hece

Gençlik böyledir işte gelir gider; =11'li hece

Ve kırılır sonra kolun kanadın; =11'li hece

Koşarsın pencereden pencereye =11'li hece

Cahit Sıtkı Tarancı

Açıklama: Yukarıdaki şiir hece ölçüsüyle yazıldığı halde dizelerde duraklar sabit değildir. Her bir dizede durak farklı yerdedir. Bu tür şiirler duraksız kabul edilir.

Kalıp

Hece ölçüsünde şiirlerde dizelerin hece sayısına göre aldıkları özelliğe kalıp denir. Şiirlerdeki dizelerde kaç hece varsa o hece sayısı o şiirlerin kalıbını gösterir. Hece ölçüsünde en çok yedili, sekizli ve on birli kalıplar kullanılmıştır. Bunların dışında yer alan hece kalıpları da söz konusudur. Kalıplarda şiirin (dizelerin) belirli yerlerde bölümlere ayrılmasına da "durak" veya "durgulanma" denir.

Maniler 7'li kalıpla, semai, varsağı, 8'li kalıpla yazılır. Koşma ve türkü ise daha çok 11'li kalıpla yazılır. 14'lü kalıba da yer yer edebiyatımızın farklı dönemlerinde rastlanılır. Bu kalıp daha çok son dönemdeki aydın sanatçılarımız tarafından kullanılmıştır.

Örnekler

Yedili Kalıp

Örnek 1

Kuş kafese / girmiyor= 7'li hece
Buna aklım / ermiyor= 7'li hece
Hiç boşuna / ah çekme= 7'li hece
Annem beni / vermiyor= 7'li hece

Açıklama: Kalıp, şiirdeki her bir dizedeki hece sayısıdır. Yukarıdaki dörtlükte de her bir dize 7'li heceden yani kalıptan oluşmuştur.

Örnek 2

Bağa girdim / üzüm yok = 7'li hece

El yârinde / gözüm yok = 7'li hece

Ben yârimi / küstürdüm = 7'li hece

Barışmaya / yüzüm yok = 7'li hece

Açıklama: Yukarıdaki mani 4+3 heceli olmak üzere iki duraktan oluşmuştur. Şiirin kalıbı ise 7'li hece ölçüsüdür.

Örnek 3

Bahçelerde / saz olur = 7'li hece

Gül açılır / yaz olur = 7'li hece

Ben yârime / gül demem = 7'li hece

Gülün ömrü / az olur = 7'li hece

Açıklama: Şiirdeki her bir dizenin oluşturduğu hece sayısı bize şiirin kalıbını verir. Yukarıdaki dize de 7'li kalıpla yazılmıştır.

Sekizli Kalıp

Örnek 1

İncecikten / bir kar yağar = 8'li hece
Tozar Elif / Elif diye = 8'li hece
Deli gönül / abdal olmuş = 8'li hece
Gezer Elif / Elif diye = 8'li hece

Karacaoğlan

Açıklama: Yukarıdaki dörtlükte iki durak söz konusu olup şiir, hecenin 8'li kalıbıyla yazılmıştır.

Örnek 2

Gönül gurbet / ele çıkma = 8'li hece
Ya gelinir / ya gelinmez = 8'li hece
Her dilbere / meyil verme = 8'li hece
Ya sevilir / ya sevilmez = 8'li hece

Erzurumlu Emrah

Açıklama: Yukarıdaki dörtlük, "4+4" duraklı 8'li kalıptan oluşan hece ölçüsüyle yazılmıştır.

Örnek 3

Orda bir köy / var uzakta = 8'li hece
O köy bizim / köyümüzdür = 8'li hece
Gezmesek de / tozmasak da = 8'li hece
O köy bizim / köyümüzdür = 8'li hece

Ahmet Kutsi Tecer

Açıklama: Dörtlük "4+4" duraklı, 8'li kalıptan oluşmuştur.

On birli Kalıp

Örnek 1

Benden selam olsun / Bolu Beyi'ne =11'li hece
Çıkıp şu dağlara / yaslanmalıdır =11'li hece
Ok gıcırtısından / kalkan sesinden =11'li hece
Dağlar seda verip / seslenmelidir =11'li hece

Köroğlu

Açıklama: Dörtlük hecenin 11'li kalıbıyla yazılmıştır.

Örnek 2

Eğer benim / ile gitmek / dilersen =11'li hece
Eğlen güzel / yaz olsun da / gidelim =11'li hece
Bizim iller / kıraçlıdır / açılmaz =11'li hece
Yollar çamur / kurusun da / gidelim =11'li hece

Karacaoğlan

Açıklama: Şiir, hece ölçüsünün 11'li kalıbıyla yazılmıştır.

On Dörtlü Kalıp

Örnek 1

Başka sanat bilmeyiz / karşımızda dururken =14'lü hece
Söylenmemiş bir masal / gibi Anadolu'muz =14'lü hece
Arkadaş, biz bu yolda / türküler tuttururken =14'lü hece
Sana uğurlar olsun / ayrılıyor yolumuz =14'lü hece

Faruk Nafiz Çamlıbel

Açıklama: Şiirdeki her bir dizedeki hece sayısına kalıp denir. Şiir, hece ölçüsünün 14'lü kalıbıyla yazılmıştır.

Örnek 2

Her gölge yeryüzünde / bir ışığa mezardır, =14'lü hece

Bilmem ki sönmez ateş / hangi dünyada vardır? =14'lü hece

Faruk Nafiz Çamlıbel

Açıklama: Yukarıdaki şiir hece ölçüsünün 14'lü kalıbıyla yazılmıştır.

Not: Bu kalıplar dışında çok az da olsa farklı kalıplarla oluşmuş şiirler de vardır.

Beş Heceli Kalıp

Örnek

Tanrı buyurdu

Sessiz duyurdu,