Fiiller ve Fiillerde Edim

İş, oluş veya hareketi bir kip ve kişiye bağlayarak anlatan sözcüklere fiil denir. İsimleri, fiilden ayırmak için kelimenin köküne "-me, -ma"  olumsuzluk eki ya da "-mak, -mek"  mastar eki getirilir. Bunlar kökten sonra gelebilirse o sözcük fiil; gelemezse o sözcük isim soylu bir sözcüktür. Bazen bu özellikleri karşıladığı halde isim olarak kullanılan sözcükler de vardır. Bunların isim yahut fiil oldukları cümledeki anlamından çıkarılır. Fiiller ve fiillerde edim fiillerin en temel konusudur.
 
Örnek
 
Yaz-, çiz-, gel-, oku-, bit-, ağla-, gül-, diz-, sor-, bak, iç-, yık-, at-, bul-, yor- vb.
 
Örnek Cümleler
 
Bu soruları sizler hemen yazacaksınız.

Bu soruları sizler hemen yazmayacaksınız.
 
"Yaz-" sözcüğü "-mek, -mak" mastar eki ve "-me, -ma" olumsuzluk ekini alabildiği için fiil soylu bir sözcüktür. Fiiller için en temel iki kriter de budur.
 
Öğretmen bir kutu boya alıp sınıfı boyadı.

Öğretmen bu yıl boya almadığı için sınıfı boyamadı.
 
"Boya" sözcüğü cümlede iki yerde geçmektedir. Birincisi "nesne" ismi olduğundan isim; ikincisi fiildir.
 
Fiiller, fiilin kök veya gövdesindeki anlamına göre aşağıdaki şekillerde incelenir:
 
1. Kılış fiilleri: İş bildiren fiillerdir. Eğer bir fiil geçişli ise yani nesne alabiliyorsa kılış fiilidir. Kılış fiilleri, "neyi", "kimi" sorularına cevap veren fiillerdir.
 
Örnek
 
Yaz-, çiz-, kır-, diz-, al-, taşı-, kaz-, ez-, yol-, at-, iç-, yık-…
 
Örnek Cümleler

Öğrenciler" tahtaya yazılan fiiller ve fiillerde edim yazısını defterlerine hemen yazdılar.

"Yaz-" fiiline "neyi" sorusunu yönelttiğimizde "tahtaya yazılan yazıları" cevabını aldığımız için fiil, kılış fiilidir.

İstediklerini yapmayınca Furkan onu defterinden sildi.

"Sil-" fiiline "kimi" sorusunu sorduğumuzda "onu" cevabını aldığımız için bu fiil, kılış fiilidir.

Önüne bakmadan yürüyünce bütün bardakları kırdı.
 
"Kır-" fiiline "neyi" sorusunu sorduğumuzda "bütün bardakları" cevabını aldığımızdan kılış fiilidir.
 
2. Oluş fiilleri: İsteğimizin dışında gerçekleşen yani bir durumdan bir duruma geçişi anlatan fiillerdir. Bu fiiller nesne almaz. Süreçle alakalı olduklarından bir zamana yayılan fiillerdir. 
 
Örnek

Acık-, sarar-, büyü-, doy-, karar-, yaşlan-, paslan-, sol-, uza-…
 
Örnek Cümleler
 
Yemeğini zamanında yemediği için bugün oldukça acıkmış.

"Acık-" sözcüğü irade dışı bir eylem olduğundan oluş fiilidir. İnsan istese de istemese de acıkır.
 
Bir tabak yemekle doymuş demek ki yaşlanmış.

Yukarıdaki cümlede koyu yazılmış sözcükleri değerlendirdiğimizde "doy-" ve "yaşlan-" eylemleri süreçle alakalı olduklarından oluş fiilleridir.
 
Elindeki çivi paslanmıştı.

"Paslan-" fiilinde irade beyanı olmadığı için fiil, oluş anlamlı bir fiildir.
 
Bu yıl yağmur az yağdığından tüm otlar solmuş.

"Sol-" fiilinde irade olmadığı için ve süreçle alakalı olduğundan oluş fiilidir.
 
Sonbaharın habercisi tepelerdeki otlar sararmıştı.

Fiiller ve fiillerde edim açısından incelediğimizde "sarar-" fiilinde süreç önemli olduğu için ve isteğimizle gerçekleşen bir durum olmadığı için bu sözcük oluş fiilidir.
 
3. Durum fiilleri: Bir durağanlığı, hareketsizliği ifade eden öznenin kendi isteğiyle gerçekleşen fiillerdir. Çoğunlukla nesne almaz.
 
Örnek
 
Uyu-, yürü-, otur-, dur-, uzan-, git-, çık-, ağla-…
 
Muhammed Furkan dün akşam çok geç uyumuştu.

"Uyu-" fiili durağanlığı ve hareketsizliği ifade ettiğinden ve yine "neyi", "kimi" sorularına cevap vermediğinden durum fiilidir.
 
Evine kadar arkadaşının yardımıyla yürüdü.

"Yürü-" fiili nesne almadığından "kimi", "neyi" sorularına cevap vermediğinden durum fiilidir.
 
Çocuğunu o durumda görünce hüngür hüngür ağladı.

"Ağla-" fiili geçişsiz bir fiil olduğundan ve insan iradesi ile gerçekleştiğinden durum fiilidir.
 
Araç, bir süre yavaş seyrettikten sonra durdu.

"Dur-" fiili "kimi", "neyi" sorularına cevap vermediğinden yani geçişsiz olduğundan durum fiilidir. 
 
Çekimli Fiil: Bir fiilinin kişi ve kip ekleri almasına denir. Fiil kök veya gövdesine kip ve kişi ekleri getirilerek çekimli fiil oluşturulur. Fiil kök veya gövdesi+kip eki+şahıs eki= çekimli fiil
 
Örnek
 
"Yazdım"
 
"Yazdım" fiili "yaz-dı-m" şeklinde kök ve eklere ayrılır. "Yaz-" sözcüğün kökeni "-dı" kip eki (görülen geçmiş zaman eki)  ve "-m" birinci tekil şahıs ekidir. Bu da çekimli fiile örnektir.
 
"Gelirsin"
 
"Gelirsin" fiili "gel-ir-sin" şeklinde kök ve eklere ayrılır. "Gel-" kelimenin kökeni, "-(i)r" geniş zaman eki (kip eki) ve "-sin" ikinci tekil şahıs ekidir. Bu da çekimli fiil olur.
 
Not: Çekimli fiillerde üç kişi anlamı vardır.
 
I. kişi-sözü söyleyendir: ben, biz

II. kişi-sözü dinleyendir: sen, siz

III. kişi-hakkında söz edilendir: o, onlar
 
             Örnek
 
Bıraktığınız notları inceledim. (Sözü söyleyen, eylemi yapan aynı kişidir.

Çok güzel, işlerini bitirmişsin! (Eylemi yapan sözü dinleyendir.)

Otobüsü Betül kullanıyormuş. (Eylemi yapan, hakkında söz edilendir.)

Ayrıca bakınız

Hiç yorum yok:

Yorum Gönder